288

288 Małgorzata Marcjanik, Etykieta językowa

należą zachowania spotykane w stosunkach intymnych. Płynną w rzeczywistości granicę między etykietą oficjalną a nieoficjalną teoretycznie wyznacza relacja bycia partnerów na pan/pani albo na ty.

Polska etykieta wyjątkową wagę przywiązuje do przestrzegania dystansu istniejącego między partnerami. Zwrócenie się na przykład do przełożonego w takiej formie, jak do kolegi (Cześć! Co słychać?), traktowane jest jako poważne uchybienie towarzyskie. Istnieją środowiska zawodowe, w których używanie form adresatywnych (zob. Tomiczek, 1983) oznaczających stanowiska, stopnie lub tytuły naukowe (np. panie doktorze, panie mecenasie, księże prałacie, siostro przełożona, pani magister, panie pułkowniku) jest przyjęte zwyczajowo. Dotyczy to zwłaszcza lekarzy, prawników, pracowników naukowych, wojska, policji, duchownych. Używanie tych form, odnoszących się przede wszystkim do stanowisk cieszących się prestiżem społecznym, przenoszone nieraz bywa na stosunki pozasłużbowe.

Między oficjalną i nieoficjalną warstwą etykiety znajduje się sfera neutralnych zachowań grzecznościowych, obejmująca interakcje zachodzące w miejscach publicznych (tj. na ulicy, w sklepie, u lekarza, na poczcie itp.) między partnerami nie znającymi się ze sobą lub znającymi się tylko z widzenia. W skład tych zachowań wchodzi niewiele typów aktów etykiety (są to głównie powitania w formie Dzień dobry, pożegnania w formie Do widzenia, przeproszenia i podziękowania), mających na ogół prostą, nienacecho-waną ekspresywnie postać językową.

Poza omówionymi warstwami etykiety istnieją jeszcze inne jej warstwy, ale są one znacznie mniej wyraziste, niemniej możemy tu wymienić kobiece i męskie językowe zachowania grzecznościowe. Jak wynika z prowadzonych na ten temat badań empirycznych, akty etykiety formułowane przez kobiety zawierają więcej elementów redundantnych (nadmiarowych), w związku z czym ich forma jest bardziej rozbudowana, np. damska prośba: Czy byłby pan uprzejmy skasować mi biłet? w opozycji do męskiej: Może pan skasować?, a nawet: Można? Nie należy tu jednak czynić daleko idących uogólnień, gdyż o formie kobiecych i męskich zachowań decyduje ponadto wiele innych czynników pragmatycznych. Męskie zachowania grzecznościowe adresowane do kobiet może cechować werbalizowana postawa szacunku; takie akty, jak powitanie lub pożegnanie w formie Całuję rączki, archaiczne już dzisiaj Padam do nóżek czy serwilistyczne Połecam się na przyszłość są aktami typowo męskimi.

Istnieje również warstwa zachowań, które można by nazwać zachowaniami „inteligenckimi”, „miejskimi” lub zachowaniami „ludzi dobrze wychowanych” i - na drugim biegunie - warstwa zachowań „nieinteligenc-kich”, „prowincjonalnych” albo zachowań „ludzi niestarannie wychowanych”. Zachowania „nieinteligenckie” to najczęściej drobne odchylenia od pewnych schematów występujących zwłaszcza w dialogach grzecznościo-