416

2.10. NAZWY ZJAWISK CHARAKTERYZOWANYCH PRZEZ CZYNNOŚCI, PROCESY I STANY

Do grupy tej należą derywaty typu chlapa, chlapawica, błyskawica, ślizgawica. Są to nazwy zjawisk meteorologicznych (lub sytuacji przez nie powodowanych) charakteryzowanych bliżej pewnymi zdarzeniami: chlapaniem, błyśnięciem, ślizganiem się itp., a więc zawierają one jakby dwie predykacje. Nazwy te można interpretować dwojako: bądź jako dwupredykatowe, bądź też jako jednopredykatowe nazwy stanów, aktów: ‘błyśnięcie, ślizganie się’, a więc należące do NA, podobnie jak bieganina, chlapanina, itp. (por. s. 397).

Osobną grupę stanowią w tej kategorii nazwy chorób, których objawami są procesy (stany) nazwane przez podstawę, np. drętwica ‘choroba, której przejawem jest drętwienie (ciała)’, dychawica ‘choroba objawiająca się dyszeniem’, łuszczyca ‘choroba polegająca na łuszczeniu się skóry’, padaczka ‘choroba, której objawem jest padanie’, znieczulica ‘choroba (społeczna), polegająca na powszechnym znieczuleniu, zaniku wrażliwości’.

3. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE

3.1. NAZWY ABSTRAKCYJNYCH CECH,

TZW. NOMINA ESSENDI (NE)

Odprzymiotnikowe nazwy abstrakcyjnych cech są w zasadzie przekształceniem transpozycyjnym, a więc nominalizacją zdań z orzeczeniem imiennym, np. Ucieszyła mnie jego pilność ‘to, że jest pilny’, Zmartwiło mnie jego lenistwo, zuchwalstwo ‘to, że jest (był) leniwy, zuchwały’, Zdziwiła mnie jego młodość, wesołość, zarozumiałość, bezczelność ‘to, że jest (był) młody, wesoły, zarozumiały, bezczelny’.

Przekształcenia czysto transpozycyjne, dokonywane głównie za pomocą formantu -ość, podlegają jednak licznym ograniczeniom: od wielu przymiotników niemożliwe jest tworzenie derywatu o strukturze NE. Spowodowane to jest z jednej strony czynnikami formalnymi (np. brak NE od przymiotników złożonych i derywowanych od wyrażeń syntaktycznych formantem -i(y), rzadkość od innych przymiotników na i(y), np. psi, koci, rybi, ale młodzieńczy -* młodzieńczość, rzadkość od przymiotników na -any, -ący, np. śpiący, wymagający), z drugiej - czynnikami semantycznymi: NE derywowane są zasadniczo od przymiotników jakościowych, wskazujących na cechy inherentne (biały, mały) bądź stałe (wykonalny plan, jednowątkowy utwór). Przymiotniki relacyjne wskazujące na różnego typu relacje między desygnatem podstawy i określanego rzeczownika (żądania powstańcze, budownictwo mieszkaniowe, pobyt miesięczny itp.) na ogół nie są podstawami abstrakcyjnych rzeczowników. Oczywiście istnieją sytuacje przejściowe, ten sam przymiotnik może mieć znaczenie jakościowe i relacyjne, np. kamienny stół i kamienny spokój. Czynniki

416