4

302 Składnia

-    dysjunkcji - typu „albo - albo”, polegającej na wykluczaniu się wzajemnym potencjalnych zdarzeń (ściśle biorąc, albo jest wykładnikiem niejednoznacznym: może odnosić się do dwu zdań, z których tylko jedno będzie prawdziwe, tzn. sytuacja w nim opisana będzie miała miejsce, por.: Ta zmiana klimatu albo mu pomoże, albo go zabije, bądź też zachodzić będą zdarzenia przedstawione w obu zdaniach, por.: Nad morzem albo opalaliśmy się, albo korzystaliśmy Z kc{]ueli);

-    opozycji przeciwstawnej - typu „ale” (zdanie q jest negacją potencjalnego zdarzenia przedstawionego w postaci zdania p);

-    wynikaniu logicznym - typu „więc”: są to formuły wnioskowania, dla którego przesłanką jest zdanie p;

-    inkluzji - włączaniu zakresowym typu „czyli”, często o charakterze metatekstowym: powtarzaniu tej samej treści „inaczej”.

Odpowiednie zdania noszą nazwy: zdania łączne (dla „i-zdań”) zdania rozłączne (dla „albo-zdań”) zdania przeciwstawne (dla „ale-zdań”) zdania wynikowe (dla „więc-zdań”) zdania włączne (dla „czyli-zdań”).

Poza tymi typowymi spójnikami, których użyliśmy jako swoistych definicyjnych etykiet, możliwe są inne wykładniki syntaktycznej relacji współrzędnej. Pokażmy to na przykładach.

zdania łączne

(12)    Odeszli jednak w zgodzie na środek pokoju i przyglądali mi się z solidarną troską. (Konw.)

(13)    Podróż w odświeżonym powietrzu nie była wcale uciążliwa, a obfitość zwierzyny i wody usuwała obawę głodu i pragnienia. (Sienk.)

(14)    Ani groził kłótnikom więcej, ani fukał. (Mick.)

(15)    Nie tylko zasiadła, ale zajmowała się ekspedycją dań w sposób żywiołowy. (Żer.)

(16)    Robak obejrzał pilnie rusznice i szpady, a potem do folwarku wybrał się na wzwiady. (Mick.)

Jak widać, koniunkcja może łączyć także zdania zawierające w swojej strukturze semantycznej negację (zdanie (14)). Jedynym warunkiem jest ich jednorodność semantyczna, a także formalna, tzn. po obu stronach znaku koniunkcji powinny znajdować się obiekty o cechach wspólnych - porównajmy dla odmiany wersję (14’) z jawnymi wykładnikami negacji: Ani nie groził kłótnikom więcej, ani nie fukał.

Zasada symetrii dotyczy nie tylko łączliwości międzyzdaniowej, lecz i między-grupowej, bowiem spójniki współrzędne tworzą także szeregi niezdaniowe (por.: czysto i niedrogo, ludzie oraz zwierzęta, nie tylko o tobie, ale i o mnie itp.). Niezamierzony humorystyczny efekt w uczniowskim zdaniu Lis jest chytry, a pod spodem biały bierze się z pogwałcenia praw koniunkcji.

zdania rozłączne

(17)    Krew w nim ścina się lodem, albo wre płomieniem. (Mick.)

(18)    Albo weźmiesz się do pracy, albo pakuj rzeczy.

(19)    To listy odbierał, to posyłał posłańców. (Mick.)

(20)    Wybierzesz się z nami na zakupy, czy zajmiesz się obiadem?

W zdaniach rozłącznych możliwy jest w danym momencie czasowym tylko jeden z członów alternatywy. Jak stwierdziliśmy wyżej, prototypowy spójnik albo (lub albo..., albo...) jest niejednoznaczny. Dla pewnych zdań może to być wykładnik relacji polegającej na zachodzeniu i p, i q (kolejno po sobie, por. zdanie (17)), dla innych - relacji wykluczania jednego ze zdarzeń (por. zdanie (18)). Natomiast poniższe zdania przeciwstawne mogą odnosić się do tego samego stanu rzeczy, przy czym ujmują go z różnych punktów widzenia. Porównajmy:

zdania przeciwstawne

(21)    Zawszeni ciebie szanował, ale od tej chwili kocham cię. (Mick.)

(22)    Hrabia szpadą nad nim mignął, lecz widząc bezbronnego w zapale ostygnął. (Mick.)

(23)    Zosia jest ładniejsza od Kasi, za to Kasia piękniej się uśmiecha.

(24)    Ja nie płaczę, tylko mi się oczy pocą. (Sienk.)

(25)    On jest mało zdolny, jednak nie można mu odmówić pilności.

Wiele z tych zdań można bez trudu przekształcić w zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe, por.: Chociaż Hrabia szpadą nad nim mignął, to jednak widząc bezbronnego w zapale ostygnął (na temat zdań tego typu: patrz p. 5.3., s. 314).

Przeciwstawienie faktów w zdaniach takich jak (21) - (25) może być jawne, kiedy q jest negacją potencjalnego zdarzenia lub stanu rzeczy przedstawionego w p (por. (24): ’Nel nie płacze’); może być też ukryte, inferencyjne, kiedy odbiorca na podstawie dostarczonych mu przesłanek musi wnioskować, jakie potencjalne zdarzenie zostało zanegowane (por. (22): ’Hrabia nie pchnął przeciwnika szpadą’). Chodzi tu oczywiście o zaprzeczenie jako rodzaj intencji nadawcy, niezależnie od tego, jak ma się ono do faktów (w rzeczywistości bohaterka zdania (24) płacze).

zdania wynikowe

(26)    Czuję się samotny i dlatego was zaprosiłem.

(27)    Jestem człowiek tylko, więc potrzebuję widzialnych znaków. (Mił.)

(28)    Zrobiło się późno, toteż musieliśmy odłożyć głosowanie.

(29)    Pod względem materialnym wielce mu pomógł pan Szymon Gajowiec, dał mu bowiem nieetatową posadę w swym biurze. (Żer.)