88

88 Kazimierz Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego

Substancja foniczna

W odmianie ustnej nośnikiem znaków językowych powiązanych w konwencjonalny sposób z odpowiednimi desygnatami jest substancja dźwiękowa (kod fonetyczny) wytwarzana przez narządy mowy człowieka, które wykonują w czasie mówienia kilka ruchów artykulacyjnych. Rezultatem tych czynności jest powstanie fal dźwiękowych, które dochodzą do ucha słuchacza, następnie odpowiednio przetworzone docierają przez włókna nerwowe do mózgu, gdzie podlegają złożonym procesom dekodowania. Mimo swej złożoności psychiczno-artykułacyjnej mówienie jest w znacznej mierze czynnością odruchową, zmechanizowaną reakcją na doraźną potrzebę komunikacyjną.

Wytwarzane przez narządy mowy fale dźwiękowe składają się z ciągów dźwięków nazywanych w fonetyce głoskami. Głoski, intuicyjnie rozpoznawalne przez użytkowników języka podstawowe elementy mowy, charakteryzują się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych.

Na płaszczyźnie funkcjonalnej każda głoska jest realizacją jakiegoś fonemu, który jest przez wielu językoznawców definiowany jako zespół synchronicznie występujących cech dystynktywnych (odróżniających), tzn. takich, które służą do odróżniania znaczeń, por. tom i dom - gdzie cechą odróżniającą jest dźwięczność d w opozycji do bezdźwięczności t.

Substancja dźwiękowa określa swoistą linearność odmiany ustnej. Każda wypowiedź ustna składa się z następujących po sobie w krótkim czasie dźwięków (głosek), które tworzą jednostki wyższego rzędu m o r f e m y. Są to już segmenty mające znaczenie. Morfemy, następując linearnie po sobie, tworzą wyrazy, które odpowiednio łączone ze sobą (według reguł polskiej składni) składają się na wypowiedź ustną.

Język z niewielkiej w sumie liczby dźwięków spółgłoskowych i samogłoskowych przez ich kombinację może tworzyć ogromną liczbę jednostek wyższego rzędu - morfemów, wyrazów, zdań i gatunków mowy. Tekst ustny jest więc konstrukcją o linearnym układzie czasowym, językowe komponenty następują jeden po drugim, a jednostki niższego rzędu budują jednostki wyższego rzędu według schematu: głoska - morfem - wyraz - zdanie - tekst.

Dźwiękowość substancji odmiany ustnej powoduje, że tekst ustny jest zjawiskiem ulotnym, przemijającym, gdyż fala dźwiękowa rozchodzi się szybko i natychmiast wygasa. W związku z tym wypowiedź ustna nigdy nie jest dana jako całość - w danym momencie istnieją tylko te jej części, które są akurat wypowiadane. To, co było przed chwilą powiedziane, bezpowrotnie mija, trwa najwyżej jako ślad w pamięci nadawcy i odbiorcy. Aby od-