25157 skanuj0005

Kazimierz Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego

wym. Jest to kod kinezyczny (ruchowy) oraz kod proksemiczny, w którym ważna i obciążona znaczeniem jest odległość między rozmawiającymi (odległość niewielka - kontakt nieoficjalny, poufny, odległość większa - kontakt oficjalny, sformalizowany). Ścisłe współdziałanie tych trzech kodów: fonicznego łącznie z subkodem prozodycznym, kinezycznego i proksemicznego powoduje tzw. teatralność mowy, w której tekst werbalny jest tylko częścią składową tekstu szerszego, tekstu globalnego, zachowaniowego (Bartmiński, 1989).

Istotną cechą odmiany ustnej jest jej spontaniczność przejawiająca się - co znów należy podkreślić - w spontaniczności tekstów mówionych. Językoznawcy przeciwstawiają spontaniczność tekstów ustnych niespon-taniczności tekstów pisanych, które są przez nadawcę przygotowane, dokładnie przemyślane tak pod względem struktury syntaktycznej, jak i zawartości treściowej.

Ta cecha tekstów ustnych uwidacznia się przede wszystkim w ich specyficznej budowie syntaktycznej. Mianowicie, brak wcześniejszego przygotowania, doraźność operacji wypowiedzeniotwórczych, konieczność natychmiastowego mówienia powodują, że w mówionej odmianie polszczyzny ogólnej (także w odmianach regionalnych i gwarach) występują zjawiska nieznane polszczyźnie pisanej. Charakterystyczne dla wielu tekstów ustnych są tzw. potoki składniowe, czyli ciągi wyrażeń, zdań luźno ze sobą powiązanych (por. przytoczony w dalszej części fragment wywiadu).

Ze zjawiskiem potoków składniowych łączy się zatarcie granicy zdań i częsty brak logicznego powiązania między poszczególnymi zdaniami, równoważnikami zdań, wypowiedzeniami niewerbalnymi. Ograniczona pojemność pamięci operacyjnej mówiącego powoduje, że w opisywanej odmianie przeważają zdania złożone współrzędnie, tzw. zdania dodawane, nad zdaniami złożonymi podrzędnie.

W niektórych tekstach ustnych, zwłaszcza w codziennych dialogach (dialog potoczny), spotkać można struktury zakłócające regularny tok składniowy. Są to różnego rodzaju dewiacje składniowe, segmenty tekstu zaczęte, a nie skończone, kontaminacje, czyli skrzyżowania wyrazów (z łac. conta-minatio ‘zetknięcie’), np. dlaczemu zgasiłaś światło, zamiast dlaczego/czemu, anakoluty, czyli wadliwie zbudowane zdania, w których połączono segmenty formalnie niezharmonizowane (z gr. anakoluthoń), np. Kupiłem bajki dla dzieci ja nie wyczyściłem podłogi, przejęzyczenia, pomyłki, por. Kupiłem cbleb znaczy bułki i cukier.

Dla lepszego zobrazowania spontaniczności tekstu ustnego przytoczymy fragment wywiadu ze znanym autorem książek fantastyczno-naukowych. Cytowany fragment pochodzi z Wyboru tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa (Dunaj, 1979, s. 144). Znak — oznacza pauzę długą, znak -krótką, innych znaków interpunkcyjnych nie stosuję.

No a muszę powiedzieć że ja raczej — to się rozczarowałem się do yy fantastyki znaczy do rozwoju przede wszystkim fantastyki naukowej pod względem — y ilościowym produkcja jest - bardzo obfita w dalszym ciągu ale - m mato bardzo właśnie rzeczy nowych - oryginalnych - y widziałem - tak że prawdę powiedziawszy — ym raczej polegam na y moich - y rozmaitych korespondentach z tego kręgu prawda -y ań aniżeli sam bym miał y brać się do czytania tych wszystkich rzeczy boja tego - ilościowo bardzo dużo się pojawia —po prostu.

Ten urywek dobrze pokazuje odmienny w stosunku do polszczyzny pisanej charakter składni wypowiedzi ustnej. Segmenty tekstu są luźno powiązane, rozluźnione są rygory logicznego związku między nimi, występują charakterystyczne dla tworzonego tekstu zwroty typu: no a muszę powiedzieć, znaczy, właśnie, tak że, prawdę powiedziawszy, prawda, po prostu.

Kategoria spontaniczności obejmuje tylko teksty ustne tworzone doraźnie, bez wcześniejszego przygotowania. Nie obejmuje natomiast tekstów ustnych odtwarzanych, swoistych klisz językowych, np. anegdot, żartów politycznych, ustnych tekstów folklorystycznych, które to gatunki mowy są świetnie skomponowane, zintegrowane składniowo, bez najmniejszych potknięć, anakolutów, zaburzeń składniowych. Są to teksty ustne reprodukowane, niespontaniczne, gdyż nadawca wcześniej je przygotował lub się ich nauczył.

Z wypowiedzią spontaniczną nierozerwalnie związana jest korekta, zjawisko również obce polszczyźnie pisanej. To właśnie wypowiedź mówiona jest często poprawiana. Myśl biegnie bowiem szybciej niż słowo, częściej myślimy o czymś innym, a o czym innym mówimy, zaczynamy pewne zdanie wypowiadać, nie kończymy go, zmieniamy intencję wypowiedzi, do-określamy, dopowiadamy nowe kwestie, stwierdzamy pomyłkę, nieprecyzyjność wypowiedzenia itp.

Trzecim wreszcie czynnikiem znacznie wpływającym na kształt wypowiedzi ustnych jest sytuacyjność rozumiana szeroko jako otoczenie aktu mowy. Na kontekst sytuacyjny składa się kilka bardzo istotnych elementów, mianowicie relacja między osobami dialogu (przy rozmowie kilku osób - polilogu), miejsce aktu mowy, a więc wszystkie relacje przestrzenne, czas w swej wieloaspektowości - „teraz”, „przedtem”, „potem”, inne składniki fizyczne i merytoryczne, np. temat dialogu (zespół tematów), parametry socjalne rozmówców: ich wiek, płeć, zawód, pochodzenie itp., ich wiedza o świecie, cechy psychiczne i fizyczne (por. Pisarkowa, 1978).

Elementy sytuacji, w której toczy się rozmowa, przenikają do wypowiedzi jako jednostki informacyjne. Mówiący często redukują niektóre treści, jednostki komunikacyjne zbędne, gdyż są one dane sytuacyjnie. Zamiast powiedzieć np.: Nasz stół w kuchni się zepsuł, można - wykorzystując elementy sytuacji - powiedzieć: Zobacz!