89157 skanuj0002

86 Kazimierz Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego

na ich wiek, płeć, pochodzenie socjalne, pochodzenie terytorialne, zawód itd.” (Klemensiewicz, 1961, s. 108).

Język ogólny jest swoistym abstraktem, idealnym wzorcem języka polskiego realizowanym w sposób bardziej lub mniej doskonały w mowie i w piśmie przez wykształconych Polaków. Jest to odmiana języka upowszechniania przez polską szkołę, literaturę piękną, radio, telewizję, prasę, Kościół, instytucje państwowe itp. To właśnie ta odmiana jest przedmiotem systematycznej kodyfikacji, opracowań naukowych i poprawnościowych rozważań językoznawców.

Wydzielenie ustnej odmiany języka ogólnego

Język ogólny urzeczywistnia się dwojako: przez kanał foniczny (dźwięki mowy) i przez kanał graficzny (litery pisma). Stąd też mamy dwie odmiany języka ogólnego: język ogólny ustny (inny termin: mówiony) i język ogólny pisany (literacki). Podstawą wydzielenia tych odmian jest różnica substancji służącej do przenoszenia znaków językowych i pochodna opozycja „ustności” - „literackości” (Ong, 1992). W niniejszym haśle przyjmuję termin odmiana ustna języka ogólnego i rozumiem go szerzej niż używany powszechnie termin odmiana m ó w i o n a. W skład odmiany ustnej wchodzą bowiem gatunki mowy, które nie mieszczą się w kategorii mówienia, np. piosenka, pieśń (Bartmiński, 1989).

Substancja ruchowo-dźwiękowa odmiany ustnej jest rozległa w czasie i percypowana słuchowo; jest ona naturalna dla człowieka, a jej podstawę stanowi fizjologia. Substancja ta pozostaje w wyraźnej opozycji do substancji graficznej pisma percypowanej wzrokowo, rozciągłej w przestrzeni i stanowiącej wytwór kultury.

Językoznawcy, opisując zróżnicowanie mówionego języka ogólnego, wyróżniają w nim różne warianty, np.: odmianę konwersacyjną i monologową (Klemensiewicz, 1961), odmianę potoczną (niewyspecjalizowaną) i odmianę wyspecjalizowaną (Urbańczyk, 1968), język potoczny literacki mówiony w opozycji do języka naukowego mówionego i języka artystycznego mówionego (Furdal, 1973, 1977), ogólnopolski retoryczny styl mówiony i ogólnopolski potoczny styl mówiony (Skubalanka, 1976), odmianę swobodną i odmianę staranną (Pisarek, 1991), język oficjalny, język kulturalny, język potoczny (Wilkoń, 1987), odmianę oficjalną języka mówionego i odmianę nieoficjalną (Dunaj, 1981,1985).

W niniejszym haśle zakładam, że odmiana ustna języka ogólnego składa się z dwóch wariantów: nieoficjalnego i oficjalnego. Wariant nieoficjalny to język potoczny.

Wariant oficjalny ustnej odmiany języka ogólnego używany jest w sztywnych (sformalizowanych) sytuacjach publicznych i towarzyskich, np. w czasie lekcji w szkole, w czasie egzaminu, wykładu na wyższej uczelni, w radiu, w telewizji, w urzędzie. Wariant ten cechuje to, że osoba posługująca się językiem stara się mówić poprawnie i starannie dobiera odpowiednie słowa. Mówienie nie jest wtedy bezwysiłkowym zespołem zjawisk psychicznych, ale staje się działalnością w mniejszym lub większym stopniu przemyślaną. Jest to odmiana polszczyzny o niewielkiej wariantywności fonetycznej, ściśle skodyfikowana pod względem fle-ksyjnym, składniowym i semantyczno-leksykalnym. Mówiący używają niewielu wyrazów nacechowanych ekspresywnie. W doborze słów i formułowaniu zdań wariant ten zbliża się do ogólnej odmiany pisanej.

Natomiast w kontaktach codziennych, prywatnych, nieoficjalnych, nieinstytucjonalnych, towarzysko-rodzinnych używany jest powszechnie wariant nieoficjalny - nazywany inaczej odmianą potoczną, odmianą swobodną, językiem potocznym, stylem potocznym, polszczyzną potoczną. Jest to podstawowy wariant polszczyzny ogólnej, wyróżniony przez wszystkie opracowania, niezależnie od sporów dotyczących rozumienia terminu „potoczność”. To właśnie w nim zachodzą najważniejsze innowacje decydujące o rozwoju języka polskiego, on najszybciej odzwierciedla zmiany zachodzące w życiu narodu i w jego kulturze.

Odmiana ustna języka ogólnego nie jest jednolita terytorialnie; wyraźnie zaznaczają się w niej różnice terytorialne sprowadzające się zarówno do odmienności fonetycznych (niewielkich), jak również w zakresie słownictwa. Można więc wyróżnić mowę warszawską, poznańską, krakowską, wrocławską, śląską, pomorską, wschodnią. Oto dla przykładu kilka regionalizmów krakowskich: kaflarz ‘zdun’, szabaśnik ‘piekarnik’, sznycel ‘kotlet mielony’, tuman ‘człowiek tępy’, stopki ‘bezpieczniki’, sagan ‘czajnik’.

Cechy charakterystyczne

Odmianę językową można scharakteryzować, obserwując teksty w niej powstałe. Zróżnicowanie gatunkowe wypowiedzi ustnych jest ogromne. Tekstem jest tutaj zarówno krótki dialog w sklepie, jak i wielogodzinna dyskusja naukowa, tekstem jest każda, najmniejsza nawet wypowiedź funkcjonująca w określonych warunkach społecznych. Co łączy wszystkie teksty ustne?

Specyficzne cechy ustnej odmiany języka ogólnego wynikają przede wszystkim z właściwości substancji fonicznej.