51852 skanuj0006

94 Kazimierz Ożóg,. Ustna odmiana języka ogólnego

Obecność czynników sytuacyjnych powoduje, że wypowiedzi ustne cechuje niekiedy niski poziom strukturalizacji, tzn. brak w nich wielu elementów, które powinny się pojawiać w składni tego wypowiedzenia. Porównajmy krótki opis wypadku: Kobieta. Czwarte piętro. Skok. No i nie wiem, czy żyje.

Sytuacyjność odmiany ustnej sprzyja szerokiemu zastosowaniu elipsy. Teksty tej odmiany zawierają wypowiedzenia, w których świadomie opuszcza się niektóre części, segmenty tekstu dane sytuacyjnie czy w sposób oczywisty wynikające z poprzednich wypowiedzeń (presupozycje). W opracowaniach naukowych eliptyczność uznawana jest za istotną cechę polszczyzny ustnej (mówionej).

Zróżnicowanie wypowiedzi ustnych

W ustnej odmianie języka ogólnego istnieje duże zróżnicowanie typów wypowiedzi, cała mozaika gatunków mowy. Podstawową formą wypowiedzi ustnej jest dialog traktowany jako wymiana wypowiedzi, tzw. replik między dwiema osobami (nadawcą i odbiorcą). Charakterystyczne jest tutaj sprzężenie zwrotne, tzn. gdy jedna osoba mówi, to druga słucha i na odwrót - role zmieniają się co chwila, monolog zaś jako wypowiedź jednej osoby jest zredukowaną postacią dialogu.

Dialog jest najbardziej naturalną formą komunikacji ludzkiej. Opozycja dialog-monolog jest w odmianie ustnej mało wyrazista, gdyż ostatecznie formy monologowe, np. wykład, lekcję, kazanie, można sprowadzić do takiego dialogu, w którym druga osoba jest obecna, ale milczy. Rzadko zdarza się monolog bez świadka. Nawet w tej sytuacji, gdy ktoś mówi sam do siebie, mamy do czynienia z dialogiem ukrytym, gdyż mówiący traktuje jednocześnie siebie jako nadawcę i odbiorcę, czyli prowadzi dialog z samym sobą. Opozycja dialog-monolog jest o wiele wyrazistsza w odmianie pisanej. Natomiast polilog (rozmowę wielu osób) można traktować jako współwystępowanie kilku dialogów.

Jan Mukarovsky wydziela trzy typy dialogu:

1    - dialog osobisty, np. kłótnia - w.takim dialogu szczególnie wyraźnie ujawniają się elementy uczuciowe i wolicjonalne;

2    - dialog sytuacyjny, np. rozmowa fachowców przy pracy - ważny jest tutaj stosunek między osobami mówiącymi a sytuacją przedmiotową, która stanowi główny temat dialogu i różnorako do niego przenika;

3    - konwersacja - dialog swobodny, niezależny zarówno od zewnętrznych działań, jak i od zaangażowania wolicjonalnego i emocjonalnego rozmówców (Mukarovsky, 1970).

Trzy typy dialogu to skrajne bieguny, między którymi istnieje wiele typów pośrednich, przejściowych, np. typem pośrednim między konwersacją a dialogiem osobistym jest dyskusja, pogawędkę zaś możemy umieścić między dialogiem sytuacyjnym a konwersacją. Mukarovsky zauważa słusznie, że dialog osobisty i sytuacyjny stanowią konieczność życiową, są naturalnie przypisane człowiekowi, natomiast konwersacja to dialog sztuczny, który jest już zdobyczą kulturalną.

Anna Wierzbicka, rozwijając Bachtinowską teorię gatunków mowy, wydzieliła i zdefiniowała w ramach „semantyki elementarnych cząstek znaczeniowych” wiele gatunków ustnych, takich jak pytanie, rozkaz, groźba, ostrzeżenie, pozdrowienie, podziękowanie, gratulacje, kondolencje, przeprosiny, komplement, przechwałka, skarga, przemówienie, wykład, pogadanka, rozmowa, dyskusja, spór, kłótnia, reminiscencje, żart, kawał, flirt, toast, donos (por. Wierzbicka, 1983; zob. hasło: Gatunkowe wzorce wypowiedzi).

Oficjalny i nieoficjalny wariant ustnej odmiany polszczyzny ogólnej

Wariant oficjalny cechuje poprawność, staranność wymowy i tendencja do respektowania norm językowych. W tym wariancie mówienie jest procesem świadomym i wymaga o wiele większego wysiłku intelektualnego niż mówienie wariantem nieoficjalnym, które jest często czynnością mechaniczną, pozbawioną większej troski o poprawność wypowiedzi i dobór słów.

Wariant oficjalny cechuje z jednej strony swoisty konserwatyzm i uleganie wzorcom tradycji (polszczyzny pisanej), z drugiej zaś strony jest to wariant bardzo otwarty na przemiany cywilizacyjno-kulturowe, gdyż zasób środków językowych w tej odmianie polszczyzny zostaje natychmiast wzbogacony o nowe zjawiska z życia gospodarczego, społecznego czy kulturalnego. Obserwujemy to szczególnie teraz, w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Bogactwo słownictwa z różnych dziedzin życia, staranna budowa zdań, logiczne powiązania między poszczególnymi segmentami tekstu powodują, że wariant oficjalny ustnej odmiany polszczyzny ogólnej zbliża się w znaczny sposób do odmiany pisanej.

W większości naszych kontaktów językowych używamy wariantu nieoficjalnego (potocznego). Jest to podstawowy, najczęściej używany, najbardziej powszechny, nienacechowany wariant języka polskiego. Spośród wielu definicji języka potocznego przytoczmy definicję Aleksandra Wilkonia: „[...] można określić język potoczny jako odmianę języka