94

94 Kazimierz Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego

Obecność czynników sytuacyjnych powoduje, że wypowiedzi ustne cechuje niekiedy niski poziom strukturalizacji, tzn. brak w nich wielu elementów, które powinny się pojawiać w składni tego wypowiedzenia. Porównajmy krótki opis wypadku: Kobieta. Czwarte piętro. Skok. No i nie wiem, czy żyje.

Sytuacyjność odmiany ustnej sprzyja szerokiemu zastosowaniu elipsy. Teksty tej odmiany zawierają wypowiedzenia, w których świadomie opuszcza się niektóre części, segmenty tekstu dane sytuacyjnie czy w sposób oczywisty wynikające z poprzednich wypowiedzeń (presupozycje). W opracowaniach naukowych eliptyczność uznawana jest za istotną cechę polszczyzny ustnej (mówionej).

Zróżnicowanie wypowiedzi ustnych

W ustnej odmianie języka ogólnego istnieje duże zróżnicowanie typów wypowiedzi, cała mozaika gatunków mowy. Podstawową formą wypowiedzi ustnej jest dialog traktowany jako wymiana wypowiedzi, tzw. replik między dwiema osobami (nadawcą i odbiorcą). Charakterystyczne jest tutaj sprzężenie zwrotne, tzn. gdy jedna osoba mówi, to druga słucha i na odwrót - role zmieniają się co chwila, monolog zaś jako wypowiedź jednej osoby jest zredukowaną postacią dialogu.

Dialog jest najbardziej naturalną formą komunikacji ludzkiej. Opozycja dialog-monolog jest w odmianie ustnej mało wyrazista, gdyż ostatecznie formy monologowe, np. wykład, lekcję, kazanie, można sprowadzić do takiego dialogu, w którym druga osoba jest obecna, ale milczy. Rzadko zdarza się monolog bez świadka. Nawet w tej sytuacji, gdy ktoś mówi sam do siebie, mamy do czynienia z dialogiem ukrytym, gdyż mówiący traktuje jednocześnie siebie jako nadawcę i odbiorcę, czyli prowadzi dialog z samym sobą. Opozycja dialog-monolog jest o wiele wyrazistsza w odmianie pisanej. Natomiast polilog (rozmowę wielu osób) można traktować jako współwystępowanie kilku dialogów.

Jan Mukarovsky wydziela trzy typy dialogu:

1    - dialog osobisty, np. kłótnia - w takim dialogu szczególnie wyraźnie ujawniają się elementy uczuciowe i wolicjonalne;

2    - dialog sytuacyjny, np. rozmowa fachowców przy pracy - ważny jest tutaj stosunek między osobami mówiącymi a sytuacją przedmiotową, która stanowi główny temat dialogu i różnorako do niego przenika;

3    - konwersacja - dialog swobodny, niezależny zarówno od zewnętrznych działań, jak i od zaangażowania wolicjonalnego i emocjonalnego rozmówców (Mukarovsky, 1970).