90ZioJR12

298

sztuczny jest ukształtowaniem materiału w sposób celowy w niezgodzie z obiektywnym czasem i przyjętymi zwyczajami. W dyspozycji zatem może być zmieniony przepis przyjęty przez inwencję — np. mowa będzie się zaczynała od konkluzji lub od odparcia zarzutów. Trudność jednak w tym, że podręczniki skąpią przepisów, tak że decyzja o tym, w którym momencie zostanie użyty dany topos jest dość swobodna.

Następna część sztuki — elokucja dostarcza topice wyposażenia językowego. tak że topos wkracza do tradycji już w określonym kształcie stylistycznym, to znaczy że dziedziczony jest nie tylko argument, ale i obraz.

Nie znaczy to, że topika „dyspozycyjna” jest zbiorem zamkniętym, ale znamienna jest tendencja do katalogowania „miejsc”, które mogą posłużyć do rozpoczynania i kończenia mowy. Curtius wymienia następujące toposy exordialne: a) mówca zapewnia, że powie coś nowego, b) exordium staje się rodzajem dedykacji, c) mówca poczuwa się do obowiązku podzielenia się swoją wiedzą, d) należy unikać lenistwa¹⁵. Arbusow stwierdza explicite, że „exordium może zawierać cztery powszechnie znane topof'¹⁶, po czym je wylicza: a) formuła autorskiej skromności, b) przysłowie albo sentencja, c) causa scribendi, czyli uzasadnienie potrzeby pisania i d) formuła krótkości. Poza tymi czterema głównymi toposami wymienia jeszcze captatio benevolentiae („pozyskiwanie przychylności”), topos skromności, pochwałę dzielności współczesnych, autorytet starożytnych, sentencję albo przykład, wyrażanie wątpliwości co do sposobu rozpoczęcia, dedykacje, obowiązek powiadomienia, oburzenie na upadek obyczajów.

Pozyskiwanie przychylności jest nie tyle toposem, ile nade wszystko generalną zasadą taktyki mówcy; sentencja — to także nie topos, ale forma toposu; podobnie exemplum, które jest przypadkiem pogranicznym topiki, a właściwie już gatunkiem. Tu chodzi zapewne o to, że takie właśnie formuły lub gatunki mogą być stosowane na początku.

Topika finalna zna jakoby cztery odmiany: a) zakończenie z powodu nadejścia wieczoru, b) zakończenie z powodu zmęczenia, c) obawa przed znużeniem słuchacza lub czytelnika, d) modlitwa jako epilog¹⁷. Pamiętamy, że Arbusow opisuje średniowieczne colores rhetorici, co tylko nieznacznie rozszerza, a raczej modyfikuje materiał odziedziczony po starożytności.

Topika „dyspozycyjna” jest mało innowacyjna, chociaż żadne kompendium nie wyczerpuje jej możliwości. Należałoby osobno rozprawiać o toposach poszczególnych gatunków komunikacji słownej, w tym także gatunków literackich. Zostańmy przy prostych przykładach. Epistolografia, czy to jako sztuka, czy to jako zwykły sposób porozumiewania się pisemnego na odległość, w każdej kulturze i w każdym języku jest wyposażona w reguły odnoszące się do topiki exordialnej i do topiki finalnej. Wiemy, jak należy zaczynać, a jak

^ls Op. cit., s. 95—98.

¹⁴ Arbusow, op. cit., s. 97. ¹⁷ Op. cit., s. 107.