B3 (2)

i dzieci, w drugim tylko pokrewieństwa równoległego, to znaczy takie go. by pozostać przy analogii rodzinnej, jakie łączy braci. A zatem nie sposób uznać opowieści o Samsonie i Dalili za prototyp bajki: zarówno bajka wywodząca się z tekstu biblijnego, jak i sam ten tekst, mogą mieć inne, wspólne źródło.

Rzecz jasna, także i prymamość materiału kultowego należy zawsze traktować z pewną rezerwą. Istnieją jednak przypadki, w który ch można tego niezbicie dowieść. Co prawda często chodzi nie o sam zabytek, lecz

0    te wyobrażenia, które zostały w nim odwzorowane i które legły u podstaw bajki, ale niejednokrotnie tylko zabytki pozwalają nam dotrzeć do wyobrażeń. Do tego typu źródeł bajki należy stosunkowo słabo zbadana przez, folklorystów Rigweda. Zawiera ona co najmniej 60 spośród 150 elementów składających się na bajkę. Wprawdzie ujmuje je na sposób nie epicki, lecz liryczny, niemniej trzeba pamiętać, że mamy do czynienia z hymnami kapłańskimi, a nic ludowymi. Lud (pastusi i chłopi) przeobraził zapewne żywioł liryczny w epicki. Jeśli więc hymn sławi Indrę jako pogromcę smoka (przy czym szczegóły często dokładnie pokry wają się z bajkowymi), to lud mógł nadać mu formę o p o w i e ś c i. jak Indra pokonał smoka.

Zweryfikujmy to twierdzenie na konkretnym przykładzie. W następu jącym hymnie bez trudu rozpoznajemy IJał>ę Jagę i jej chatkę:

Władczym losu. władczyni lasu. gdzieżeś zniknęła? Czemu me wypytujesz się o wieś? Czyżbyś się lękała?

Kiedy rozlega się donośny krzyk i szczebiotanie ptaków, wówczas Władczyni lasu czuje się niczym książę. którego przybyciu wtórują cymbały.

Wtedy to powstaje złudzenie pasących się tam krów. Majaczy chatka. Wieczorami słychać skrzypienie, jakby wóz się toczył. To - władczyni lasu.

Ktoś zwołuje krowy. Ktoś rąbie las. Ktoś krzyczy. Takie wrażenie ma ten, kto nocuje u władc zyni lasu. Władczyni lasu nie czyni krzywdy, jeśli me wchodzić jej w drogę. Można do woli sycić się słodkimi jagodami

1    wygocłnie ułożyć na spoczynek.

Pachnącą wonnymi ziołami władczynię lasu. która nie sieje i nie orze. a ma wszystkiego pod dostatkiem, matkę dzikiej zwierzyny opiewam.

Spośród elementów bajkowych rozpoznajemy tu chatkę w lesie. odżegnywanie się od odpowiedzi (w bajce występuje ono w odwrotnej formie).

gościnny nocleg (nakarmiła. napoiła, do snu ułożyła), informację o możliwej wrogości władczyni lasu. o tym. że jest ona matką dzikiej zwierzyny (w bajce zwołuje ona zwierzęta). Brakuje m. in. kurzej nóżki i opisu wyglądu zewnętrznego władczyni. Uderza natomiast zgodność jednego szczegółu: temu, kto nocuje w leśnej chatynce, wydaje się. że wyrąbują las. W wersji Afanasjewa (nr 99) ojciec zostawia córkę samą w domu. przymocowawszy do okiennicy kłódkę. Kłódka postukuje, a dziewczyn ka powiada: „to mój tatko drwa rąbie”.

Wskazane podobieństwa są tym bardziej nieprzypadkowe, że nie są jedyne. Przywołane - to tylko niektóre z nader licznych i dokładnych zbieżności bajki z Rtftwedą.

Paralela nie stanowi, rzecz jasna, dowodu, że nasza Baba Jaga wywodzi się z Rigwedy. Podkreśla ona jedynie, że ogólnie rzecz biorąc droga prowadzi od religii do bajki, nie zaś na odwrót, i że należy tu koniecznie podjąć szczegółowe badania porównawcze.

Jednakże wszystko, co zostało dotąd powiedziane, jest trafne tylko w tym przypadku, jeśli religię dzieli od bajki duży dystans w czasie, jeśli brana pod uwagę religia jest już martwa lub też jej źródła kryją się w prehistorii. Sprawa przedstawia się inaczej, gdy zestawiamy ze sobą żywą religię i żywe przekazy bajkowe jednego i tego samego ludu. Może tu wystąpić zależność odwrotna, niemożliwa pomiędzy religią martwą i bajką współczesną. Elementy chrześcijańskie w bajce (apostołowie w roli pomocników. diabeł w roli wroga) są nowsze od bajki, nic zaś jak w poprzednio starsze od niej.

Ściśle rzecz biorąc, nie można tu mówić o odwrotnej zależności. Wprawdzie bajka (magiczna) wywodzi się z religii. jednakże współczesna religia nie wywodzi się z bajki. Bajka nawet jej nie tworzy, lecz tylko modyfikuje. Nicmncj istnieją rzadkie przypadki relacji rzeczywiście odwrotnej, takie, kiedy pewne składniki religii pochodzą z bajki. Bardzo interesująca jest: pod tym względem historia cudu o św. Jerzym pokonu jącym smoka w Kościele Zachodnim. Został on uznany przez w wiele lal po kanonizacji Jerzego, przy czym samej kanonizacji towarzyszył ostry protest ze strony Kościoła. A ponieważ walka ze smokiem wchodzi w skład wielu religii pogańskich, stąd wniosek że właśnie w nich ma swój początek. W wieku XIII. gdy po owych religiach nie pozostało ani śladu.

257