CCF20110321001

28 S. l«.\IiA

miękki -f wykładnik -i lub -a (bogini, ziemia) oraz temat miękki -r wykładnik zerowy (pleśń, baśń, maź, mysz. noc) — rodzaj żeński; temat twardy 4* wykładnik •o {okno, dno, oho, niebo) oraz temat miękki -i- wykładnik -e lub -ę (pole, serce, poddasze, morze, źrebię, cielę, imię) — rodzaj nijaki; w normie zaś występują również takie rzeczowniki, które nie mieszczą się w żadnym z podanych modeli, np. tabu, kakadu, bon. hobby, clou, jury, city, alibi, konklawe kakao, dementi. spaghetti oraz takie, które są dwurodzajowe (gapa, sierota, beksa, sługa) lub mają rodzaj gramatyczny niezgodny z rodzajem naturalnym (poeta, atleta, kłamca). 3) od dawna już polskie rzeczowniki żywotno rodzaju męskiego mają formę biernika liczby pojedynczej zgodną z formą dopełniacza, np. widzę konia, schwytałem ptaka, ale w warażeniuch typu wyjść za mąż, siąść na koń mamy lbrmy systemowo niepoprawne, lecz utrwalone w dzisiejszej normie jako relikty dawnego systemu, 4) rzeczowniki żeńskie nuda i tara pata mają. w dopełniaczu liczb}' mnogiej końcówkę zerową (tych m<d, tampat jak tych mód, komnat), ale we frazcologizmach zachowały najzupełniej z dzisiejszym systemem niezgodną końcówkę -ów\ umierać z nudów, wybrnąć z tarapatów, 5) rzeczowniki słowo i czas jako komponenty frazeolo-gizmów zachowują dotychczas dawną końcówkę narzędnika liczby mnogiej -y (innymi słowy, dawnymi czasy), <*hoś zgodnie z dzisiejszym systemem powinny mieć tu formy z -and, 6) w systemie składniowym czasownik współczuć ma schemat rekoji: współczuć z kim (juk współdziałać, współpracować, współżyć z kim), w normie występuje konstrukcja współczuć komu, która pochodzi z obcego systemu (por. ros. soczuwsitomoaf komu), 7) wyrazy puszcza i błędny jako komponenty frazeologia mów glos wołającego na puszczy, błędny rycerz, chodzić jak błędno, owca mają znaczenie całkowicie niezgodne z dzisiejszym systemem: puszcza 'pustynia’, błędny 'błądzący, błąkający się’, gdyż dziś puszcza to Mas dziewiczy o dużej powierzchni, nie przeobrażony działalnością człowieka’, a błędny to 'zawierający błąd, omyłkowy; fałszywy, niesłuszny, niewłaściwy’.

Xie wszystkie struktury przewidziano przez system funkcjonują w normie. Pod tym względem norma jest od systemu węższa. Polskie rzeczowniki od-słowne realizują model słowotwórczy: temat czasownika 4- form ant -a nic.

-enie, -cif (czytanie, bieganie, chodzenie, picie), ale nie istnieją takie systemowo poprawne derywaty, jak znanie (od znać), wiedzenie (od wiedzieć), walczenie (od walczy6,)potrafienie (od potrafić), umienie (od umieć) czy chcenie (od chcieć), choć oczywiście mogą się one pojawiać jako tzw. okazjonałizmy *. Podobnie jest z rzeczownikami na -ość tworzonymi według modelu: temat przymiotnika formant -ość — rzeczownik o znaczeniu ..bycie jakimś”, np. młody

- Por. uwagi o normatywnych ograniczeniach w tworzeniu polskich nomina actionis zawarte w następujących procach: R. Grzegorczyków*, Zarys słowotwórsltca polskiego, Warszawo 1979, s. 32 oraz R. Gl-zogorczykowa, J. Puzynina, Slotcotwór*Uvo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksatne rodzime, Warszawa 1979, a. 264.

- młodość, stary — -starość, mądry — mądrość, ale brak w użyciu takich, jak ghipiość, ciepłość, lasość, gluchość, droyość itp. Nie ma również wyrazów typu minioterka, arbiter ka, dziekanka, adiunktka, prokuratorka, pionierka, choć realizowałyby polski model słowotwórczy: temat rzeczownika rodzaju męskiego — -ka = rzeczownik rodzaju żeńskiego; pojawiając© się derywaty typu sorjoloika. filoloika, psycholożka, aneslozjolożka, politolożka. sek-molożka. ka-pitanka, docentka nie zyskują aprobaty mówiących⁴.

Norma jest zawsze węższa od uzusu i tekstu, gdyż nie wszystko, co jest w obiegu językowym, zyskuje jej aprobatę, a wszelkie innowacje muszą być poddane wnikliwej obserwacji i ocenie, zanim się je skodyfikuje lub odrzuci.

Współczesny uzus charakteryzuje się swoistym nadmiarem innowacji. Mają one swoje źródło nie tylko w szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej, upowszechnianiu się polszczyzny kulturalnej na całym terytorium państwa, gwałtownym wzroście liczby tych jej użytkowników, którzy do niedawna mówili gwarą, wyodrębnianiu się nowych odmian socjalnych' profesjonalnych i ekspresy w ny eh, nasilających się wpływach obcych, lecz także — w nieustannym ścieraniu się dwóch wewnętrznych tendencji rozwojowych języka: dążności do skrótu z dążnością do precyzji i intełektuali-zaeji, oraz w rozchwianiu tradycyjnych wzorców poprawności i żywiołowej swobodzie mówiących'⁵. Warto tu odnotować takie upowszechniające się dziś innowacje, jak zabezpieczyć 'zapewnić, zagwarantować¹, cienki 'subtelny, finezyjny’, trywialny 'banalny¹, manipulować ludźmi ‘kierować nimi bez ich wiedzy i zwykle z ich szkodą’, otwarty na co, wychodzić naprzeciw potrzebom, serwować uśmiech, okazywać pomoc, sprawdzić się w pracy, optyka patrzenia, autor niespodzianki, pobicia, gwałtu, kradzieży itp., działacz pełną gębą, ulec poprawie, zażywać co (choć nadal zażywać świeżego powietrza), kolejkoicicz,

1

   O rzeczownikach JiMożka. psycholoika i yeoło.iłui negatywnie wypowiedział się VY. Doroszewski w procy O kulturę słowa, t. 2, Warszawa 1908, s. 438; o kapiiance, <jp. nil., s. 454. Wyrazy ancstozjolożka i sek&uoloika pojawiają, się nawet w prasie: por. następująco konteksty: Sekretarz przyniósł mu lalim na /toloneza, więc żonę ancstozjolożkę wyshd na szybkie saksy do Holandii, żeby móc talon zrealizować, bo za ich wysłużoną warszawę nicu-icle dawano („Kultura” 1080, nr 24. s. 7) i W chwili ofwoncj rządy dusz u nas należą do dr Wisłockiej, autorki ,,Sztuki kochania" i to jest właśnie przejaw wpływu, jaki wywiera seksuotożka na przemysł, drobny zresztą na razie („Polityka" l!>80, nr 17, s. 10).

*    O wewnętrznych tendencjach rozwojowych dzisiejszej polszczyzny wypowiadali się m.in. następujący autorzy: D. Buttler, Kilka przejawów tendencji do skrótu we współczesnej składni polskiej, „Polonistyka” 1009, nr 5, s. 8 • 15; S. Skorupka, Rozwój języka w 30-leciu Polski Ludowej jako wyraz przemian w świadomości społecznej. W: Trzydziestolecie PRL w UniwcrsyUtcie Warszawskim, Warszawa 1070, a. 77 - 85; J. Anusiewicz, Konstrukcje analityczne we współczesnym języku jwlskim, Wrocław 1978; W. R. Rzepka, B. Walczak, Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, „Nurt” 1979. nr 1.