etno (17) []

bie wyższe bAstwo-stwórco; obok Mukurru znajduje si? „ojciec przodków’* Karunga, który w zasadzie określany jest jako grom o władca. Połączenie funkcji przodka i gro. mowladcy, a także demiurga i bohatera kulturowego znaj. dujemy również w obrazach Mwari (u Wendt i Matzonów), Muiungu (u wielu ludów Bantu w Afryce Wschodniej), częściowo Kalunga (w Afryce Zachodniej).

Wreszcie, w mitologii Bantu — w obrazach Leu i Ngai — funkcje stwórcy i bohatera kulturowego przypisane są gromowładcom, których nie uwala się jui za przodków. Paro u ludu Ba m bar a jest grom o władcą i panem wód, dzieła stworzenia dokonuje on wspólnie z falliccnym „drzewem świata’* Pemba. Za przykład deifikowanego królewskiego przodka, występującego w charakterze demiurga, pierwszego człowieka i bohatera kulturowego, może służyć Kingu w mitologii ludu Uganda. U wielu ludów afrykańskich działania kulturowe przypisywane są ubóstwionemu przodfcowi-kowalowi, który schodzi z nieba do I ludzi przynosząc im łuki i oszczepy, motyki i trawy zbóż. Ludy Joru ba i Fon (Dahomejczy cy) stworzyły rozlegle panteony bogów, którzy kształtują zjawiska przyrody. Jednak w fabułach narracyjnych tychże Fonów bardziej popularny od owych bóstw jest młodszy syn Mawu, sakralizowany mityczny łotrzyk Legba, pośredniczący między bogami i ludźmi, czarownik i psotnik. Swoistym bajkowym wariantem tej postaci jest Jo (pierwszy — przeważnie „rozpustnik", a drugi — „obżartuch”). Głównymi bohaterami afrykańskich fabuł narracyjnych, sytuujących się między totemicznymi mitami i bajkami o zwierzętach, są liczni bohaterowie kulturowi-tricksterzy, zachowujący zoomorficzne (pająk, kameleon, słoń, mrówkojtd, żółw, pies) i póizoomorficzne (Pu, Uchlakanjana) cechy f nazwy.

Na Syberii, w najbardziej archaicznej mitologii czu-kocko-kamczackiej^ grupy paleoazjatów, epoka tworzenia łączy się w zasadzie z działalnością Kruka. U Czukczów występuje on bezpośrednio w roli demiurga (lub pomocnika-wykonawcy dosyć mgliście naszkicowanego niebiańskiego boga), Koriacy i I te 1 men i — zachowując niektóre cechy bohatera kulturowego i określenie „stwórca" w zasadzie wyobrażają go sobie jako patriarchę („Wielki Stary Człowiek") mitycznej kruczej rodziny oraz jako praprzodka

I _nłych paleoazjatów. W „kruczej” mitologii znajdujemy I Tyrawie przeżytki totemizmu (nazwy, małżeństwa z ludż--i-zwierzętami). Kruk obdarzony jest mocą szamańską I pomaga swoim dzieciom walczyć ze złymi duchazni-lu-jojadami z dolnego świata. Ma też Kruk cechy znitolo-pcsnego łotrzyka w jeszcze większym stopniu niż polinezyjski Maili, co czyni go bohaterem całego cyklu mitologicznych opowieści o zabarwieniu anegdotycznym: wlecz-¹ _Die głodny Kruk próbuje coś zdobyć do jedzenia lub odejść oś swojej żony do kobiety z rodu zamożnych hodowców ' f«nów, do „totemicznej** żony z grona przedsiębiorczych I |udxi-zwierząt_f w działaniu stosuje jednak niegodne środki.

. gwałci biologiczne i społeczne normy postępowania i ponosi porażkę, podczas gdy jego synowie skutecznie polują na dzikie renifery. Synowie i córki Kruka wchodzą w i ^wiązki małżeńskie z różnymi istotami (częściowo zoomor-ficznymi, uosabiającymi naturalne obiekty i moce, i tym samym zapewniają sobie dobrobyt. Mity te opisują równocześnie stworzenie uporządkowanej społeczności: podobne małżeństwa z „pożytecznymi** istotami z innych rodów często następują po nieudanych próbach zawarcia małżeństwa z przedstawicielami własnego rodu (incest). Analogiczne mity o Kruku spotykamy także u Indian mieszkających w północno-zachodniej części kontynentu amerykańskiego (Tlingitów, Tsimshian, Haida, Kwakiutlów).

Jak wiemy, Levi-Strauss zwrócił uwagę na „pośredniość** Kruka lub Kojota jako istot żywiących się padliną i dlatego spełniających funkcje mediacyjne między roślinożernymi i drapieżnymi, a w końcu między życiem i śmiercią. Można do tego dodać, że u północno-wschodnich paleoazjatów Kruk występuje w charakterze mediatora również między górą i dołem (na mocy swych szamańskich atrybutów), niebem i ziemią (ptak niebieski i chtoniczny, przebijający twardość nieba i grzebiący w ziemi), zimą i latem (jako ptak nieprzelotny), suchym i • wilgotnym, lądem i morzem, słodką i słoną wodą (zdobywa słodką wodę u władców morza), pierwiastkiem męskim i żeńskim (próby zmiany płci) itd.

W mitologii Tunguzów i niektórych innych ludów Syberii spotyka się rywalizujących braci-demiu rgów, z których starszy psuje to, co zrobił młodszy (por. To Kabi-nana i To Kąrwuwu). Nie są oni jednak przodkami fra-

231