gatunki literackie009

58    Gatunki literackie

Prz3'stępując do lektury utworu z pewną gatunkową kompetencją, czytelnik wie. czego ma się po nim spodziewać. Zakres i charakter horyzontu oczekiwań zależy od rozpowszechnienia gatunku w danej epoce, ale także od miejsca, jakie zajmuje w hierarchii gatunków. W przypadku gatunków wielkich, takich jak powieść, horyzont ten zakreślany jest jedynie bardzo ogólnie, w przypadku zaś gatunków mniejszych, wyróżnianych według bardziej sprecyzowanych i węziej ujmowanych właściwości nabiera on kształtów' bardziej konkretnych; horyzont oczekiwań związany z taką kategorią gatunkową jak np. powieść psychologiczna, obejmuje nie tylko podstawowe właściwości powieści, a więc narracyjność, fabularność, fikcyjność, ale także pewne właściwości o charakterze bardziej szczegółowym, jak np. specyficzna konstrukcja bohatera i czasu czy występowanie monologu wewnętrznego. Kiedy rozpatruje się gatunek literacki jako współczynnik komunikacji literackiej, problem horyzontu oczekiwań należy do najdonioślejszych. Horyzont ów' bowiem nie jest sprawą wynikającą z indywidualnych predyspozycji czytelnika, stanowi pochodną właściwości strukturalnych gatunku, stopnia jego skonwencjonalizowania, a także — rozpowszechnienia w danej epoce. Dodajmy, że gatunek w stadium przyśpieszonych przemian, poddający rewizji swe reguły, może zakłócać ten horyzont oczekiwań, który mu dotychczas towarzyszył (np. nouveau roman zakłócił w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku horyzont oczekiwań zakładany przez powieść).

5

Gatunki literackie, w których inwarianty występują obok elementów zmiennych, a to, co konieczne, łączy się z tym, co możliwe, są zjawiskami historycznymi. Historia gatunków nie jest jednak historią utworów, stanowiących ich realizację, obejmuje takie problemy jak: kształtowanie się systemu i podsystemów, relacje pomiędzy nimi. funkcje gatunków, towarzysząca im świadomość gatunkowa itd. Dla historii gatunków' faktem o wielkim znaczeniu jest to, że stanowią one systemy otwarte¹, a wńęc szczególnie podatne na ewolucję. Przedmiotem ujęcia historycznego nie bywa jednak system gatunków rozumiany jako zjawisko o charakterze uniw^?ersal-nym, obejmującym wszelkie możliwe dyskursy literackie. Ujęcie takie koncentrowałoby się z natury rzeczy na ich najbardziej ogólnych właściwościach i skazane byłoby na zaawansowaną schematycz-ność; w konsekwencji zginęłoby z pola widzenia to wszystko, co łączy gatunki z kulturami literackimi, w których obrębie one funkcjonują. Historia gatunku kształtowana na tak wysokim szczeblu ogólności ograniczać by się musiała jedynie do jego właściwości im-manentnych, a więc z góry rezygnowałaby z historycznego relatywizmu²'*. Postulat historyczności może zaś być w pełni respektowany wówczas, gdy przedmiotem analizy stają się podsystemy.

Owe podsystemy wyodrębniane mogą być w sposób trojaki i obejmować: a) historię danego gatunku (np. epopei, ody, komedii czy powieści) w różnych literaturach narodowych, b) ewolucje gatunku w literaturze tworzonej w danym języku, ujmowane w izolacji bądź na tle porównawczym, c) przekształcenia gatunków w danym okresie historyczno-literackim iw danej literaturze narodowej lub też w wielu literaturach). Dodać wszakże należy, że ujęcie gatunkowe bywa praktykowane także wówczas, gdy gatunki, nie stanowiąc bezpośredniego przedmiotu zainteresowania, są traktowane jako jeden ze środków służących porządkowaniu materiału literackiego.

Jeśli chodzi o historię jednego gatunku lub zespołu gatunków układających się w pewną całość, to obejmuje ona takie problemy jak: jego kształtowanie się, różnicowanie poszczególnych jego form, związki z innymi gatunkami i świadomością gatunkową itd. Tutaj też wyłaniają się kwestie genetyczne, a więc np. jak gatunek powstał, czy wyłonił się z przekształceń innego gatunku, czy też wyniknął z ewolucji jakiegoś zespołu gatunków, które utraciły już żywotność^{2 3}, z jakimi sytuacjami komunikacyjnymi się łączy. Mówi się czasem o „życiu” gatunku literackiego, nie znaczy to jednak, że jego ewolucje dadzą się sprowadzić do wzorca życia biologicznego ⁴. Owo „życie” podlega innym rytmom.. Oddziaływają na nie procesy różnego rodzaju, tak wewnętrzne, a więc zależność od tego, co się dzieje w innych gatunkach (jednym z czynników sprzyjających rozwojowi powieści był zanik tradycyjnej epiki poetyckiej), jak zew-

1

R. Cohen, His tory and. Genre, „New Litcrary Historv” 1986, vol. XVII, nr 2, s. 210.

2

²⁰ Zob. A. Lefevere, Systems in Euolution, Histoncal Rclaiiuisrn in the Study of Genres, „Poetics Today" 1985, vol. 6. nr 5.

3

T. Todorov, L’origine des genres, [w:J Les genres du discours, Paris 1978.

4

Co usiłował uczynić F. Brunetiere w L‘ euolution des genres dans l’ histoire de la lliteraturę, Paris 1890 w swej na Darwinie wzorowanej teorii gatunków’.