Pozytywizm leksykon literatury polskiej5

llustracja do utworu M. Konopnickiej Filuś. Miluś i Kizia

ków od kilkuletnich d/laol do dorastającej młodzieży. Zgodnie ?. tradycją oświecenie wą. kontynuowaną w okresie romantyzmu, literatura ta miała w pierwszej kolejności spełniać funkcje dydaktyczne - populary zować elementarne zasady moralne i oby czajowe oraz poszerzać wiedzę o świecie Najchętniej posługiwała się powiastką jako gatunkiem prezentującym na jakimś przy kładzie dobre lub zle uczynki. Zalecane cnoty to posłuszeństwo, wstrzemięźliwość dobre serce dla zwierząt, zgoda w rodzinie, sumienność i prawość. Wzorem dla licznych autorów i autorek była twórczość pro zatorska Klementyny z Tańskich Hoffmano wej oraz wiersze Stanisława Jachowicza („Pan kotek był chory..."). Podobne założenia wychowawcze patronowały pisarstwu dramatycznemu w rodzaju Teatrzyku dla młodego wieku Władysławy Izdebskiej. Cele poznawcze realizowały utwory o tematyce historyczno--narodowej, pisane nieraz według sprawdzonych wzorów Pielgrzyma z Do-bromila Izabeli Czartoryskiej i Śpiewów historycznych Juliana Ursyna Niemcewicza. Szczególną rolę odegrał w kształtowaniu postaw patriotycznych krótki wiersz Władysława Bełzy Katechizm polskiego dziecka („Kto ty jesteś?

-    Polak mały...”). Starsza młodzież chętnie czytała powieści z dziejów ojczystych, zwłaszcza Bitwę pod Raszynem, Szwedzi w Warszawie i inne popularne utwory Walerego Przyborowskiego, u schyłku epoki zaś powieści Wacława Gąsiorowskiego o epoce napoleońskiej (m. in. Huragan).

Wiersze o pięknie kraju ojczystego zapoczątkował Wincenty Pol Pieśnią o ziemi naszej („A czy znasz ty, bracie miody,// Twoje ziemie, twoje wody?// Z czego słyną, kędy giną,//W jakim kraju i dunaju?”), kontynuowała > Maria Konopnicka („Patataj, patataj, pojedziemy w cudny kraj!" lub „Jadą, jadą dzieci drogą,// Siostrzyczka i brat// I nadziwić się nie mogą,// Jaki piękny świat").

Istniały też książeczki popularyzujące wiedzę przyrodniczą i techniczną {Gucio zaczarowany > Zofii Urbanowskiej, Profesor Przedpotopowicz Eęa-zma Majewskiego).

Na potrzeby młodocianego czytelnika dokonywano adaptacji wybitnych dziel literackich, z których szczególnie ważne miejsce zajął Robinson Kru-zoe Daniela Defoe: według jego wzorca napisano mnóstwo „robinsonad”

-    utworów przygodowo-podróżniczych. Towarzyszyła temu bogata twórczość Juliusza Verne'a (Dzieci kapitana Granta, Piętnastoletni kapitan i wiele innych), Roberta Stevensona (Wyspa skarbów), Henry'ego Ridera Haggar-

da (Kopalnie króla Salomona I różno utwory o Ouatermainie I nieśmiertelnej kapłance egipskiej Als/y) Młodzież otrzymała tym samym bardzo obfitą ofertę czytelniczą, /różnicowaną gatunkowo. Mieszczą się w niej również powieści egzotyczne o wyprawach w głąb Afryki i po morzach Oceanii, powieści fantastyczne i fantastycznonaukowe oraz westerny Jamesa Fenimo-re'a Coopera (cykl o Sokolim Oku, obejmujący Ostatniego Mohikanina), Roberta Birda (Duch puszczy), Thomasa Mayne'a Reida (Łowcy skalpów, Dolina bez wyjścia). Dodać do tego trzeba wybitne dzieło polskie > \N pustyni i w puszczy > Henryka Sienkiewicza.

Młodemu czytelnikowi udostępniono więc świat emocjonującej przygody, rozrywki i zabawy. Literatura ta dominować zaczęła nad pisarstwem dydaktycznym, uwzględniać poważnie potrzeby i zamiłowania czytelnicze swojego odbiorcy. Znacznego odnowienia poezji dziecięcej w tym duchu dokonała Konopnicka, która szeroko korzystała z folkloru dziecięcego (wyliczanki, bajeczki, gry słowne i liczbowe) i pisała utwory tego rodzaju. „Nie przychodzę ani uczyć, ani też ich bawić - wyznawała. - Przychodzę śpiewać z nimi". Neutralne dydaktycznie byty jej wiersze zabawowe („Hu! hu! Ha! Nasza zimafzla!”), do których dorabiano skoczne melodie, ponadto książeczki o zwierzętach: Koty i kłopoty, Psie figle, Filuś, Miluś i Kizia, zdobione kolorowymi obrazkami, pochodzącymi z wydawnictw zagranicznych. Wydawano ponadto czasopisma dla dzieci i młodzieży („Przyjaciel Dzieci", 1864-1914), drukujące żywoty świętych, opowiądenia historyczne, życiorysy wybitnych postaci, bajki i legendy, wiadomości- geograficzne i przyrodnicze.

Oczywiście starsza młodzież czytała też dzieła wysokoartystyczne, przede wszystkim nowele i niektóre powieści* > Bolesława Prusa, Sienkiewicza i Konopnickiej, poświęcone w niemałym stopniu bohaterowi dziecięcemu.

literatura dla ludu - ■—

K. Pillali,-, Sceny z Czartowskiej lawy J. Galasiewicza

Dział piśmiennictwa przeznaczony dla środowiska wiejskiego i - pod koniec wieku - dla robotników. Produkowana byta i rozpowszechniana przez tzw. wydawnictwa ludowe (w Mikołowie, Chorzowie, Bochni, Cieszynie, Rzeszowie, Chełmnie i innych), których głównym zadaniem było dostarczanie ludowi książek użytkowych - modlitewników, śpiewników, elementarzy i innych książek szkolnych. Oficyny te miały charakter komercyjny, drukowały też książki „jarmarczne", „kramarskie”, „odpustowe”, rozprowadzane po jarmarkach i domach