Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

emocjonalnym, staje się punktem kulminacyjnym utworu, zawiera w zakończeniu zaskakującą puentę. Do klasycznych nowel zaliczyć można niewiele utworów, i to z pewnymi zastrzeżeniami, np,: Michałka, Z legend dawnego Egiptu, Na wakacjach Prusa, Jamiota, > Latarnika, > Sachema Sienkiewi cza. Martwą naturę,> Mendla Gdańskiego Konopnickiej, A.. .Tadeusza, Juliankę Orzeszkowej - w ogóle najlepsze utwory nowelistyczne, wśród których znajduje się niemało autentycznych arcydzieł. W utworach tych zachowana jest zasada jednozdarzeniowości i mocno wyeksponowanego punktu kulminacyjnego, ale rozbudowie uległa - właśnie z uwagi na cele poznawcze - część wstępna, charakterystyka postaci, prowadząca mimowolnie do budowania oddzielnych, „niepotrzebnych" scenek rodzajowych. Widzimy to wyraźnie w Michałku (praca na budowie, nieświadoma miłość do dziewczyny), > Antku (nauka w szkole, terminowanie u kowala, zauroczenie wójtową) i innych. Stopień nasycenia epizodami jest mniejszy lub większy, dlatego nie zawsze można jednoznacznie stypizować poszczególnych utworów, zwłaszcza że główne zdarzenie wyraźnie dominuje nad resztą tekstu, np. bohaterskie wydobycie rannego robotnika z walącego się domu (Michatko), zakradanie się do skrzypiec Janka Muzykanta, lektura Pana Tadeusza (Latarnik), pogrzeb z udziałem ukochanego konia (Nasza szkapa), radość ociemniałej dziewczynki z powodu gry katarynki (> Katarynka). Realistyczne nasycanie scenkami rodzajowymi jest rezultatem wpływu na nowelistykę dwu nowych gatunków: obrazka i szkicu fizjologicznego. Byty one wytworem „szkoły naturalnej" z I połowy XIX w., tworzącej we Francji, Anglii, Rosji i Polsce. Jej ambicją było bezstronne ukazanie życia różnych warstw społecznych, przede wszystkim warstw niższych, a więc rzemieślników, drobnych urzędników, kupców, dorożkarzy, handlarzy starzyzną, robotników, także starych panien i starych kawalerów, polityków kawiarnianych, dziennikarzy, gimnazjalistów, pensjonarek itd. W ten sposób powstawały różne „typy" o nacechowaniu socjologicznym lub psychologicznym, postacie charakterystyczne dla środowiska, „prawdziwe” i „żywe". Typowe też byty miejsca akcji: mieszkanie prywatne, warsztat rzemieślniczy, ulica, podwórko, plac jarmarczny, piwiarnia, szpital itp. Cały ten świat znany byt autorom z autopsji, obserwacji bezpośredniej, pokazywany czytelnikom naocznie, niemal po reportersku, obiektywnie, za pomocą naturalnych środków stylistycznych: konkretnego i rzeczowego opisu oraz dialogu. Opis wykorzystuje środki malarskie, plastyczne, na co wskazują jednoznacznie'na-zwy gatunkowe „obrazek" i -„szkic". Rzeczywistość prezentowana jest zewnętrznie, z pozycji świadka. Bohaterowie dokonują autocharakterystyki pośredniej, poprzez zachowanie się, mimikę, gesty i wypowiedzi stylizowane na język środowiskowy (> język i styl). Trzeba z naciskiem podkreślić, że zjawisk tych nie spotykamy zasadniczo u autorów wielkich powieści realistycznych - > Honoriusza Balzaka i > Stendhala. Są one dorobkiem wta-śnie twórców lltoralury obra/kowo|, drugorzędnych I lekceważonych literatów, którzy jednak wywarli dooydujący wpływ na dorobek takich pisarzy, jak

>    Karol Dickens, Gogol czy I lodor Dostojewski oraz w ogóle na literaturę realistyczną II połowy XIX w., w lym na literaturę polską. Nasi pisarze chętnie na gruncie nowelistyki posługiwali się nazwami „malarskimi”. Mamy stąd takie tytuły i podtytuły, jak Sienkiewiczowskie > Szkice węglem, Szkice z natury i życia (czyli „mała trylogia"), Szkice i obrazki (tytuł zbioru Prusa i kilku innych pisarzy), Obrazki więzienne Konopnickiej, „obrazki miejskie” składające się na zbiór nowel Orzeszkowej Z różnych sfer. Właśnie obrazki stanowią drugą - po nowelach klasycznych - odmianę gatunkową nowelistyki pozytywistycznej. Twórczość obrazkowa spowodowała też przekształcenie się sformalizowanej genologicznie noweli w utwór o luźniejszej, kilkuepizo-dycznej konstrukcji - opowiadanie.

Dalsze rozszerzanie pola obserwacyjnego spowodowało dokładniejsze opracowanie epizodów, ułożenie ich w linearny ciąg równoważnych znaczeniowo zdarzeń, prowadząc do powiększenia objętości tekstu. Mowa tu o takich utworach, jak Powracająca fala, Sieroca dola,> Grzechy dzieciństwa,

>    Omyłka Prusa, Hania, Szkice węglem, Bartek Zwycięzca, Za Chlebem Sienkiewicza, obszerniejsze utwory Orzeszkowej (Sielanka nieróżowa),

>    Adolfa Dygasińskiego (Beldonek). Zjawisko to występuje oczywiście w literaturach obcych. Zwyczajowo nadaje się im nazwę szkicu powieściowego. Dalsze poszerzenie utworów prowadzi już do ^'powieści (np. > Anielka Prusa).

Można przy tym wszystkim uznać, że sprawa identyfikacji gatunkowej nie jest specjalnie istotna; sami pisarze nie przejmowali się przynależnością ge-nologiczną swoich utworów i nie trzymali się żadnych norm. Klasyfikację utworów nowelistycznych można przeprowadzić według zupełnie innych kryteriów, uwzględniających sposób prezentacji rzeczywistości. Rozróżnić więc można utwory humorystyczne, satyryczne, „filantropijne", „obrazkowe", realistyczne, paraboliczne. Te ostatnie, posługujące się dwuplaszczy-znowością znaczeń, zjawiskami o charakterze symbolicznym, parabolicznym, niosące treści uniwersalne, egzystencjalne i filozoficzne - chętnie uprawiane byty przez pozytywistów w późniejszym okresie twórczości, w ostatnim dziesięcioleciu epoki. Należą do nich np. utwory Prusa Pleśń świata, Cienie, Z legend dawnego Egiptu, Sen, Z żywotów świętych, czy Sienkiewicza Legenda żeglarska, H.K.T., Dwie łąki, Diokles.