Pozytywizm leksykon literatury polskiej3

finansowych W pozbawionym szlachetnych Ideałów śwlocle rozwijającego się kapitalizmu na pierwszy plan wysuwa się Stanisław Wokulski, który odrzucając marzenia polityczne, sceptycznie odnosząc się też do pozytywistycznych haseł > pracy organicznej dąży do osiągnięcia szczęścia osobistego. Jednakże idealne, wielkie, namiętne uczucie do Izabeli Łęckiej prowadzi go do stanu psychicznej udręki. W portrecie Izabeli Prus znakomicie uchwyci! nadmierne poczucie własnej wartości, a jej doskonale maniery skonfrontował z „psychiczną prostytucją" i wewnętrzną pustką. Wyniosły i obłudny stosunek Izabeli do Wokulskiego składa się na świetne studium charakterologiczne arystokratki, w ostateczności i z konieczności zdecydowanej na poślubienie kupca.

Biorąc pod uwagę ekonomiczny aspekt biografii Wokulskiego, Lalkę odczytywać można jako dzieje awansu społecznego bohatera, którego postać podlega „wewnętrznemu pęknięciu”. Jako „wysadzony z siodła" szlachcic, pozbawiony swej powstańczej przeszłości, wkroczył na drogę mieszczań-sko-kupiecką przez małżeństwo z Minclową; później dręczyła go powinność nieustannego usprawiedliwiania swojego „interesownego" postępowania. Lalka nie jest jednakże powieścią typu balzakowskiego (> Honoriusz Balzak). Wiadomości dotyczące sukcesu finansowego Wokulskiego zostały umieszczone w przedakcji (czytelnik uzyskuje te wiadomości w scenie jego spotkania z Rzeckim po powrocie z Bułgarii), przy czym o wszystkich operacjach finsowych autor informuje za pośrednictwem krótkich i niejasnych wzmianek. Pokazany w Lalce sukces ekonomiczny bohatera jest konsekwencją przypadku. Długotrwałemu i pracowitemu procesowi wzrastania skromnej fortuny Minclów przeciwstawione zostały beztroskie, filantropijne gesty Wokulskiego. Jego dochodzenie do pieniędzy okazuje się równie naturalne i proste jak wycofywanie się z interesów. Nad przedstawicielami najniższych warstw społecznych (braćmi Wysockimi, Węgielkiem, Marianną) bohater roztacza działalność charytatywną.

Rzeczywistość w Lalce można odczytać jako świat pełen absurdu i sprzeczności. Wokulski, który doszedł do wielkiego majątku i przełamał opory środowiska arystokratycznego, poniósł klęskę spowodowaną kaprysem Izabeli. Tragikomiczna historia miłosna wpisana została w paradoksalny splot sytuacji. Aby osiągnąć szczęście osobiste, Wokulski postępuje w sposób racjonalny, usiłując „kupić" sobie uczucie (udzielając Łęckiemu kredytów, anulując długi, wykupując kamienicę, klacz wyścigową, srebra rodowe).

Bohater otoczony jest światem postaci uosabiających charakterystyczne typy i problemy społeczne. Należą do nich Ochocki - zubożały, ambitny arystokrata, który, wyłamując się spod konwencji życia w wyższych sferach, chciałby za pośrednictwem skonstruowanych przez siebie wynalazków rozwijać cywilizację, ale brakuje mu do tego pieniędzy; młody Szlangbaum - asymilujący się Żyd, przeżywający dramat wyobcowania; Starski - hedo-

nista pasożytujący na rodowych majątkach; R/ecki sentymentalny i zarazem infantylny romantyk, Stawska kobieta próbująca się wyemancypować I samodzielnie zabezpieczyć by! rodzinie. W Ile pojawiają się jeszcze niegustowne „gwiazdy jednego sezonu' wioski tragik Rossi i skrzypek Mo-linari, których występami zachwyca się egzaltowana Izabela.

Powieść kończy się niewiadomą. Czytelnik nie wie, czy Wokulski zginął „przywalony resztkami feudalizmu", czy pojechał realizować plany badawcze w pracowni Geista. W rozterki bohatera wpisał jednakże Prus retoryczne pytanie, czy Polak w II połowie XIX w. może odnaleźć sens życia poza krajem, sugerując odpowiedź, że nie może.

Przyjęło się stwierdzenie, iż Lalka jest powieścią o straconych złudzeniach trzech pokoleń idealistów, reprezentowanych przez Rzeckiego, Wokulskiego i Ochockiego. Rzecki - idealista polityczny, romantyk, jest nieprzystosowany do życia we współczesności, i jak wszyscy romantycy - według Szu-mana - poczuł się niepotrzebny. Na „wewnętrzne pęknięcie" Wokulskiego złożyły się m.in. próby połączenia w sobie postawy romantyka i pozytywisty. Jednakże jako pozytywista udowadniał sobie, że nie jest w stanie działać na miarę swoich marzeń. Pozytywista Ochocki, urzeczony wizją Geista, w końcu jednak wyjechał z kraju.

Lalka zaskakiwała pozornym bezładem kompozycji, bogactwem epizodów, zróżnicowaniem narracji (występowanie narracji auktorialnej i personalnej, obecność monologów wewnętrznych; Pamiętnik starego subiekta jako przykład „utworu w utworze", obecność noweli w epizodzie procesu o kradzież lalki) oraz brakiem zakończenia, które zamykałoby losy bohatera (> narracja i narrator).

Lam Jan ..... ■■■■............

(1838. Stanisławów - 1886, Lwów). Najwybitniejszy przedstawiciel literatury galicyjskiej, publicysta i powieściopisarz. Był synem urzędnika austriackiego i polskiej szlachcianki; rychło wybrał narodowość polską jako własną.

Uczestniczył w > powstaniu styczniowym, wskutek czego spędził rok w więzieniu austriackim. Od 1866 r. mieszkał we Lwowie, drukował liczne artykuły w tamtejszej „Gazecie Narodowej”, później w „Dzienniku Polskim".

Najwięcej uwagi poświęcił życiu politycznemu > Galicji, która w I. 1867-1873 wywalczyła autonomię. W starciach i polemikach, nie stroniących od oszczerstw i pasz-kwilanctwa, Lam reprezentował orientację demokratyczną. Wybitnym osią-