31426 Pozytywizm leksykon literatury polskiej6

przez wędrownych sprzedawców. Wśród tanich kilą/oczek, drukowanych na lichym papierze, znajdowały się senniki, pr/opowlodnio o koócu świata, proroctwa, żywoty świętych, a także wywodzące się ze średniowiecza „piękne historie” romansowe o Meluzynie, Magielonie, cesarzu Oktawianie, Żydzie Wiecznym Tułaczu, lub nowsze - o Fauście, Ondraszku, „zamurowanej dziewczynie" itp. Towarzyszyły temu wierszowane „ballady dziadowskie" o straszliwych zbrodniach (np. Pieśń o zamordowaniu trojga dziatek w mieście Jansborku 16 maja r. 1830 przez ich własną matkę).

Piśmiennictwo to byto potępiane przez krzewicieli oświaty. Chcieli oni, niosąc „kaganek oświaty", dostarczyć warstwom ludowym literatury użytecznej, służącej podniesieniu moralności, dostarczającej wiedzy ogólnej i porad praktycznych. Zajęły się tym m. in, różne towarzystwa oświatowe (najbardziej prężna wśród nich była Macierz Polska). Wydawano czasopisma dla wiejskiego środowiska („Przyjaciel Ludu”, „Kmiotek”, „Chata", „Gwiazdka Cieszyńska”) oraz serie (Biblioteka Ludowa, Czytelnia dla Ludu Wiejskiego). Wśród książeczek wiele było poradników o pszczelarstwie, sadownictwie, narzędziach rolniczych, o radzeniu sobie w sądach i urzędach. Utwory umoralniające dotyczyły wychowania dzieci, religii, walki z alkoholizmem (Wojtek, najprzód siarczysty pijak, a potem gospodarz zawołany). Miały formę pogadanek, kazań, a także zbeletryzowanych opowieści eg-zemplarnych (przykładnych). Stosowany byt w nich stały schemat: norma moralna (zakaz) - złamanie normy - kara; norma - zachowanie normy - nagroda. W tym obrazie świata panuje boski ład, wina więc musi być odpokutowana, a cnota nagrodzona.

Innym popularnym tematem broszurek była historia Polski. Przedstawiały one bądź ogólną panoramę przeszłości narodowej (Dzieje Polski w 24 obrazach Władysława Anczyca), bądź biografie największych bohaterów, do których należeli „chłopski król” Kazimierz Wielki, naczelnik w sukmanie chłopskiej Tadeusz Kościuszko, zwycięzca spod Wiednia Jan III Sobieski, pisarze Adam Mickiewicz i Józef Ignacy Kraszewski. Dokonywano też przeróbek utworów Kraszewskiego (np. Chaty za wsią), > Bolesława Prusa (Placówki)i, > Henryka Sienkiewicza (> Potopu) i innych.

Pisywano również sztuki „ludowe" przeznaczone dla szkolnych teatrzyków amatorskich, bardzo na wsi rozpowszechnionych. Autorami najbardziej zasłużonymi byli Jan Galasiewicz \Czartowska lawa) i wspomniany już Anczyc {Kościuszko pod Racławicami, Chłopi arystokraci).    *

Oddzielna grupa tekstów wywodzi się z tradycji ludowej - baśni i legend, prawiących o Lechu, Popielu, Kraku, Wandzie i bohaterach mitycznych. Wydawano też śpiewniki narodowe, przeznaczone dla chórów szkolnych i parafialnych.

Cała ta twórczość przyczyniała się do rozwoju umysłowego ludzi z najniższego stanu, którzy ledwie nauczyli się czytać i pisać (stosowano często

z myślą o analfabetach głodno < zylnnln w zimowe wieczory niedzielne). Miała więc charakter patronacki, kierowana była przez sfery oświecone, nastawione na wychowywanie i kB/lalcenle. Lud traktowano protekcjonalnie, wychodząc z zalozoma, że jego urnyslowość nie przekroczyła poziomu dziecięcego. Stąd brały się różne nieporozumienia i niechęć chłopów do „przemądrzałych" autorów, nie znających się na ich zamiłowaniach i potrzebach.

literatura „filantropijna” _

Rodzaj piśmiennictwa odwołujący się do wrażliwości czytelnika na problematykę etyczno-moralną, nastawiony na wywołanie uczuć serdeczności, dobroci, miłości, na nakłonienie do współczucia, zrozumienia, życzliwości i pomocy dlat głodnych, chorych, bezdomnych i nieszczęśliwych. Literatura ta jest wytworem > kultury mieszcźańskiej, zawiera szlachetne idee humanitarne i apeluje o uzdrowienie stosunków międzyludzkich. Włącza się w nurt działań emancypacyjnych, bierze w obronę niższe warstwy społeczne, ludzi ubogich i bezbronnych.

Najbardziej charakterystycznym gatunkiem jest „opowieść wigilijna , druko- H. Ch. Andersena Dziewczynka wana w okolicy świąt Bożego Narodzę-    z zapałkami

nia. Gatunek ten stworzy! > Karol Dickens jako autor Kolędy (drukowanej w Polsce pod tytułem Opowieść wigilijna) i Świerszcza za korYiinem. Wtórowali mu Mikołaj Gogol (Ptaszcz), > Fiodor Dostojewski (Biedni ludzie), Wiktor Hugo (Nędznicy), a w Polsce przede wszystkim > Bolesław Prus. Wzorcowym jego opowiadaniem tego typu jest Sieroca dola, zawierająca nieco wątków autobiograficznych, w których Jaś, przechodząc po śmierci rodziców od jednego opiekuna do drugiego, doświadczył wszystkiego co najgorsze: bezbrzeżnej samotności, niechęci ludzkiej, poniewierki, głodu, zaszczucia i prześladowania. Mnożąc nieszczęścia autor pozostawia jednak bohaterowi promyk nadziei, w myśl ludowego przekonania o opiece boskiej nad sierotami. Właśnie w tej literaturze sierota jest postacią najczęściej prezentowaną, zwłaszcza w > literaturze dla ludu. Prus napisał jeszcze kilkanaście innych „opowieści wigilijnych", m. in. Jednego z wielu - o gorzkich przeżyciach ęfrobnego urzędnika, który, pozbawiony przez złodziei ostatniego grosza, nie może wyjechać