Pozytywizm leksykon literatury polskiej
5

no ów e9tetyzm z postromantyczną poezją •plgońską, wraz z |ej egotyzmem. baironizmem i mistycyzmem. W imię haseł utylitarnych literatura miała u nas służyć narodowi, rozwiązywać jego ważne problemy, uczyć i podtrzymywać na duchu, dawać szeroki obraz rzeczywistości (funkcja poznawcza).

Wielcy realiści europejscy usiłowali pogodzić utylitaryzm z estetyzmem. Dostojewski np. twierdził, że wielki pisarz uczestniczy w życiu swojego spote czeństwa jakby mimowolnie, dzięki sile talentu, nie można mu jednak nicze go narzucić, gdyż angażowanie się ideowe twórcy powinno być autentyczne i szczere. Ponadto owo zaangażowanie nie może odbywać się kosztem wartości artystycznej utworu, gdyż właśnie ta wartość decyduje o jego randze i sile oddziaływania. „Nie co, ale jak" - wołał w Polsce > Stanisław Witkiewicz - nie temat (np. religijny, historyczny, narodowy), ale jego wykonanie arty styczne stanowi istotę prawdziwej sztuki. Piękno utworu nie tkwi zatem w przedmiocie obrazowania - we wzniosłym temacie czy „pięknej naturze" ale właśnie w sposobie jego estetycznej prezentacji. Przedmiot może zawierać elementy brzydoty; dla realisty jest ważne, by byt on niepowtarzalny i charakterystyczny - większą atrakcyjnością odznaczają się oryginalne rysy twarzy i ubioru (zmarszczki, laty, plamy) niż klasycznie piękne, typowe dla ówczesnego akademizmu. Przy tym realiści nie zaakceptowali naturalistycz-nego epatowania czytelnika zbyt jaskrawym eksponowaniem wszelkiej drastyczności (> realizm), r

ewolucjonizm    ■ ■

Zainteresowana różnorodnością zjawisk doktryna filozoficzna, wprowadzająca do badań społecznych i humanistycznych biologiczny punkt widzenia. Ewolucjonizm oznacza) ciągle, jednokierunkowe przemiany wszystkich organizmów.

Teoria ta, głoszona w połowie XIX w. przez Jeana Lamarcka (eksponującego rolę środowiska w ewolucji organizmów) oraz > Karola Darwina (opierającego swe stwierdzenia o zasadę selekcji naturalnej i walki o byt) głosiła, Iż wszystkie gatunki zwierzęce przekształcają się na skutek ewolucyjnych zmian. Kolejność zmian jest nieodwracalna w danym procesie, a rozwój łączy się z postępem. Dotyczy to zarówno wszystkich społeczeństw, jak i poszczególnych dziedzih kultury. W filozofii najwybitniejszym przedstawicielem ewolucjonizmu byt > Herbert Spencer jako twórca syntezy pozytywistycznej teorii nauk. W Polsce, odwołując się do Spencerowskiej koncepcji organicyzmu społecznego i obowiązującego w niej prawa społecznej ewolucji, „młodzi’’ pozytywiści sformułowali program > pracy organicznej, który uświadamiał warstwom „oświeconym" poczucie odpowiedzialności za całe społeczeństwo. Uzupełnieniem programu pracy organicznej, byt program > pracy u podstaw, głoszący poprawę warunków życia ludności chłopskiej,

labuta > powieść i aleński Felicjan

(1825, Warszawa - 1910, tamże). Poeta, dramaturg, krytyk literacki, jeden / nielicznych przedstawicieli estetyki > parnasizmu w poezji. Ukończył kursy prawne w Warszawie i pracował w Bibliotece Zamoyskich, później utrzymywał się z tłumaczeń i publicystyki krytycznoliterackiej. Zadebiutował w 1850 r. w „Bibliotece Warszawskiej".

W twórczości dramatycznej Faleńskiego dominuje synteza różnych stylów historycznych (tragedii greckiej, prozy łacińskiej, drarnatu Calderonowskie-go) i precyzyjna budowa wersyfikacyjna, np. we Flórydzie (wyd. 1898) lub w Althei (1875) każda postać dramatu przemawia innym rodzajem wiersza. W poezji unikat sentymentalnej wylewności uczuciowej. Opublikował tomiki poetyckie: Kwiaty i kolce (1856), Sponad mogił (1870), Przebrzmiałe dźwięki (1874). Tworzył ballady, poematy, legendy, oparte na wątkach mitologicznych i biblijnych, przez które upowszechniał aluzje patriotyczne. Kunszt wersyfikacyjny Faleńskiego ujawnił się najpełniej w cyklu Odgłosy z gór (1871), w którym każdy z 31 utworów zbudowany jest według innego schematu wersyfikacyjnego (> Tatry w literaturze pozytywizmu). Parodystyczne reinterpretacje mitów i legend w Świstkach Sylena (1876) przekształcają się w moralitety obnażające obłudę, interesowność, niewierność jako negatywne zjawiska społeczne. Swój światopogląd poetycki najpełniej wyraził w zbiorze 400 gnom, fraszek i drobnych liryków pod tytułem Meandry (I892). Według Faleńskiego życie osamotnionego i nikomu niepotrzebnego poety oparte jest na permanentnym poczuciu krzywdy i żalu, dlatego wyrażał pogląd, że należy odrzucić wszelkie złudzenia i pracować nad własną osobowością. W późnej fazie twórczości Faleńskiego zbiory Pieśni spóźnione (1893), Smutne dzieje serca na pokucie (1896-1909) współbrzmią z pesymizmem Meandrów. Faleński spisał pamiętniki, wydane w 1964 r.