Pozytywizm leksykon literatury polskiej6

właścicieli I lmiku njk do pracy, oraz zubożałe środowisko szlachty zagrodowej w Bohatyrowi-czach. Fabuła oparła Jest na motywie miłości Justyny Orzelskiej, rezydentki z Korczyna, do chłopa Jana Bohatyrowicza. Losy bohaterów kształtują się pod wpływem klęski powstania styczniowego. Wspomnienia żyjących przywołują wciąż zgodny udział w walce zarówno przedstawicieli dworu, jak i wsi. Bohatyrowicze odwiedzają mogiłę powstańczą i śpiewają pieśni z tamtych czasów. Jako potomkowie szlachty czuli się ludźmi wolnymi, mieli poczucie własnej godności i świadomość prawa do Grób Jana i Cecylii, widok równości. Dla Orzeszkowej miarą wartości współczesny    człowieka stały się: praca, organiczny związek

człowieka z przyrodą i uczucia patriotyczne. W odróżnieniu od Bohatyrowiczów rodzinę Korczyńskich dzielą różnice majątkowe lub światopoglądowe (Benedykta Korczyńskiego i jego siostrę Da-rzecką, Benedykta i jego brata Dominika, Benedykta i jego żonę Emilię, Benedykta i jego syna Witolda, Andrzejową Korczyńską i jej syna Zygmunta). W każdej > postaci, przedstawionej wedle kanonu prozy realistycznej (> realizm), autorka wydobyła charakterystyczne cechy i określoną postawę wobec świata wartości. Kreśli portrety psychologiczne Benedykta, osamotnionego przedstawiciela „pozytywistów", ciężko pracującego, żeby rodzinna ziemia nie przeszła na własność zaborcy; Emilii Korczyńskiej - chimerycznej, egzaltowanej histeryczki, rozczytanej w romansach, żyjącej w urojonym świecie fikcji, nie biorącej aktywnego udziału w nowo powstającej rzeczywistości; Marty Korczyńskiej - zawiedzionej, rozgoryczonej starej panny, prowadzącej dom w Korczynie; Teofila Różyca - degenerata życiowego, arystokraty ze zrujnowanym majątkiem, narkomana; Kirly - pasożyta, szukającego rozrywek towarzyskich, „bawidamka" na utrzymaniu żony; Zygmunta Korczyńskiego - artysty malarza, egzaltowanego, rozpieszczonego jedynaka, znudzonego życiem, pragnącego sprzedać majątek i wyjechać do Wioch, ponieważ nie dostrzega już piękna w nadniemeńskich okolicach i traci natchnienie twórcze. W bohaterach tych Orzeszkowa pokazuje zobojętnienie wobec kwestii społecznych i aktualnych problemów politycz- ^f nych. Natomiast Witold Korczyński - przedstawiciel młodego pokolenia pozytywistów, przejął się pozytywistycznym przesianiem > pracy u podstaw, chce zdobyć wykształcenie rolnicze i snuje projekty rozwoju gospodarczego Korczyna. Przepojony ideałami demokratyzmu społecznego, „brata się” z ludnością wiejską, pragnąc przekazać jej zdobytą wiedzę i doświadczenie.

Dekalog wartości I H/aia codzienni >f‘ić w Ni id Niemnem wyznaczane są prze/ cierpienie, wypełnianie obowiązków oraz etykę służby ojczyźnie. > Bowary/m Emilii, nieróbstwo Klily, narkomania Różyca przeciwstawione są postawie Andr/e|owo| Korczyńskiej i Anzelma Bohatyrowicza, którzy zawsze pamiętają o wydarzeniach 1863 r. Rzeczywistość przedstawiona w Nad Niemnem odwołuje się bowiem do historii oraz do symboliki dwóch mogił (kult grobu Jana i Cecylii, trwałego znaku XVI-wiecznej legendy o zakochanych, którzy ciężko pracując, wykarczowali puszczę i założyli nad Niemnem osadę, także kult mogiły poświęconej 40 męczennikom 1863 roku, w której leżą między innymi polegli w powstaniu Andrzej Korczyński

-    brat Benedykta, i Jerzy Bohatyrowicz - ojciec Jana).

Justyna poślubia Jana i ten fakt stwarza nadzieję, że najmłodsze pokolenie odnajdzie swoje „stracone złudzenia”. Subtelnie nakreślony wątek miłości głównych bohaterów (pokrywający się z umieszczonym w dalszym planie utworu wątkiem miłości Marty i Anzelma, którzy w przeszłości nie mieli odwagi pokonać różnic klasowych) służy podkreśleniu dokonującej się pod wpływem Jana wewnętrznej przemiany Justyny, poszukującej nowego etosu. Krajobrazy'przestrzenne, realia nadniemeńskiej roślinności, odtworzenie „dźwięków i zapachów” dojrzałego lata kreują epicką nastrojowość powieści i czynią z niej niepowtarzalne zjawisko literackie. Nadniemeńska przestrzeń jest równocześnie harmonijna i pogrążona w smutku.

Tendencyjność w powieści Orzeszkowej upatrywano w asymetrycznie rozłożonych realiach opisu. Jeśli przyjrzeć się uważnie opisowi chociażby budynków i wnętrz, to widać wyraźnie, że opis dworu korczyńskiego odwołuje się do ogólnego modelu dworków szlacheckich na kresach. Czytelnik jest natomiast zaskoczony szczegółowością informacji dotyczących zagrody Bohatyrowiczów. Obraz salonu Korczyńskich sprawia wrażenie wyblakłego i wypłowiałego w kolorycie obrazka, natomiast świetlicę Jana i Anzelma Orzeszkowa opisuje drobiazgowo. Nie wiadomo, co rosło w korczyńskim sadzie, natomiast autorka przekazuje wierny opis roślin polnych (łącznie z nazwami łacińskimi), dzikich roślin porastających bohatyrowickie płoty, bukietów Justyny, fioksów,- georginii i piwonii, hodowanych przez bohatyrowickie dziewczęta. Przynależność obu środowisk - Korczyna i Bohatyrowicz

-    do świata wartości określa, wszechobecna w utworze, muzyka. Pieśni śpiewane w Bohatyrowiczach łączą stylizację ludową z tradycją patriotyczną i są szczegółowo przytaczane. Dominuje Leci liść z drzewa Wincentego Pola oraz pełniąca funkcję lejtrmotywu powieściowego pieśń Ty pójdziesz górą. W Korczynie i Osowcach natomiast słychać szkolony śpiew, grę na skrzypcach, fortepianie i zawiłe kompozycje Orzelskiego. Nadniemeńska muzyka, w odróżnieniu od „korczyńskiej”, stanowi o autentyzmie i artystycznej ekspresji fabuły. Powieściowej poetyce symetrii odpowiada optymistyczny światopogląd, silna wiara w wartość pracy ludzkiej, poczucie istnienia we