Pozytywizm leksykon literatury polskiej4

ścią I zrozumieniom wszystkich ludzi, niezdolna nauczona smutnym doświadczeniem swoich bliskich do podjęcia jakiejkolwiek decyzji życiowej. Odrzuca oświadczyny bogatego arystokraty Solskiego I idzie do klasztoru Emancypantki są powieścią otwartą równie jak > Lalka, nie odpowiadają jednoznacznie na pytanie „jak żyć?”; autor daje do zrozumienia, że odejście Madzi nie jest ostateczne i że z poszukiwania celu i sensu życia nie należy mimo wszystko rezygnować.

Emancypacja nie jest jedynym tematem tej obszernej, 4-tomowej powieści. Akcja jej toczy się bardzo powoli, bez wyraźnej osi konstrukcyjnej, zgodnie z naturalnym biegiem życia, wypełnionego zdarzeniami ważnymi i nieważnymi, jak w dojrzalej powieści europejskiej (> Anna Karenina > Lwa Tołstoja, Szkoła uczuć > Gustawa Flauberta). Prezentowane są w niej różne środowiska społeczne: inteligencja warszawska i małomiasteczkowa, arystokracja, burżuazja (dom Korkowiczów), świat artystów itd. Otrzymujemy więc petny obraz społeczeństwa, jego obyczajowości, kondycji ekonomicznej, problemów moralnych i światopoglądowych. Ostatnie rozdziały przynoszą szerokie rozważania na temat życia i śmierci (ze względu na nieuleczalną chorobę brata Madzi; wątek ten również przypomina Annę Kareninę). Dębicki w tej sytuacji podejmuje kwestie metafizyczne - sprawę istnienia Boga, duszy i życia pozagrobowego. Wywody jego są niezwykle: zgodnie z pozytywistycznym kryterium > scjentyzmu usiłował on - i uczynił to bardzo sugestywnie - udowodnić naukowo istnienie świata duchowego, łącząc psychikę człowieka z aktywnością duszy i utrwalając jego czyny w pozamaterialnym eterze - substancji wypełniającej caty kosmos (istnienie eteru, uznane wtedy przez naukę, zostato ostatecznie zanegowane).

empiryzm ■ ■

Nawiązująca do pojęcia doświadczenia w psychologii Arystotelesa, metodologii Galileusza, teorii poznania Immanuela Kanta, doktryna filozoficzna, oparta na założeniu wyłączności doświadczenia w poznawaniu świata. Empiryzm genetyczny (psychologiczny) odnosi się do stwierdzenia, iż cała wiedza jednostki ludzkiej wypływa z doświadczenia, wszystkie zatem sądy są nabyte z „zewnątrz". Przedstawicielami takich poglądów byli John Locke i Etienne de Condillac.

Empiryzm epistemologiczny zakłada, iż doświadczenie należy przyjąć z3 jedyne kryterium wiedzy prawdziwej (Locke). Empiryzm metodologiczny głosi pogląd, że nauka powinna zawierać stwierdzenia użyteczne i uogólniać je indukcyjnie (Francis Bacon, > John Stuart Mili).

Teorie empiryzmu odwołują się do różnych interpretacji pojęcia „doświadczenia”. Doświadczenie „zewnętrzne” (oddziaływanie materii na zmysły człowieka poznającego, przekształcanie materialnej rzeczywistości) w ba--

HniiiMch empirycznych zakłada Inlnlonle obiektywnej rzeczywistości. Do-.wlnrlczenle „wewnętrzne" (przemycili psychiczne) odwołuje się do istnienia .winili doznah wewnętrznych.

mtetyka ■ ■■ ————

I llozofla sztuki i piękna, nauka o wartościach, kategoriach i przeżyciach es-Inlyr.znych, o genezie sztuki i istocie procesu twórczego. Ma zwykle charak-Inr normatywny: wpisuje się w program artystyczny i literacki epoki jako ze-l ml dyrektyw o charakterze uniwersalnym. W I potowie XIX w. dominowała u li ilistyczna" estetyka heglowska, w drugiej - system stworzony przez auli u,i Filozofii sztuki > Hipolita Taine'a. Założenia jego estetyki w całości zo-i.ily przyjęte przez polskich pozytywistów.

Innie odrzucił romantyczny mit poety, tworzącego w stanie natchnienia, ob-i i ijącego z absolutem i transcendencją (stan ten widoczny jest szczególnie - Wielkiej Improwizacji w III cz. Dziadów Adama Mickiewicza), poety niezrozumianego, samotnego, tragicznego itd. Wedtug „teorii środowiskowej” I. iiiie'a artystę kształtuje społeczeństwo i epoka, w której żyje. Może być wielki tylko dzięki harmonii ze swoim społeczeństwem, wytwarzającym lemperaturę moralną” sprzyjającą określonemu typowi sztuki. Ale wybitni In „trze tych czasów (Charles Baudelaire, > Gustaw Flaubert, > Fiodor Dostojewski, > Henryk Sienkiewicz) zwracali uwagę na jednostronność tej teorii, położyli nacisk na silę talentu twórcy i eksponowali wagę jego atrybutów: wu/liwości, ekspresywności emocjonalnej i twórczej wyobraźni. I ta właśnie ki mcepcja zdobyła pod koniec wieku pozycję dominującą.

W zakresie funkcji sztuki i literatury pozytywiści postulowali zasadę > utylitary-zmu użyteczności i służebności społecznej. Koncepcja ta przeciwstawiała się heglowskiemu i romantycznemu estetyzmowi. czyli teorii „sztuki dla sztuki", popularnej szczególnie wę Francji w potowie XIX w. W Polsce utożsamia-

H. Siemiradzki, Taniec wśród mieczów - dzieło typowe dla XIX-wiecznego akademizmu