Pozytywizm leksykon literatury polskiej8

typem współczesnych tasiemcowych Bori.ili lolowl/yjnych Jedną / takich powieści - Izabelę królową hiszpańską (1809) Georga Fi jllborna ośmieszył i sparodiował Sienkiewicz w > Szkicach węglem.

Jak wynika z tego krótkiego zestawu, wszystkie prawie gatunki popularne powstały w XIX w. Wśród wybitniejszych autorów brakuje Polaków, gdyż pióra swoje, nawet ci najsłabsi, poświęcali służbie narodowej. Do wyjątków należą takie utwory, jak Tajemnice Krakowa > Michała Bałuckiego czy Nowe tajemnice Warszawy > Adolfa Dygasińskiego, pisane w stylu powieści tajemnic. Swoistą odmianą pisarstwa popularnego, upowszechniającego w romansowej konwencji hasła pozytywistyczne, jest twórczość Marii Rodziewiczówny, autorki takich znanych niegdyś dobrze powieści, jak Dewaj-tis, Straszny dziadunio, Między ustami a brzegiem pucharu. Po niej pisata uwielbiana przez czytelniczki i wykpiona przez krytyków Helena Mniszkówna - autorka powieści z początków XX w.: Trędowatej, Gehenny, Panicza. Królowej Gizelli. Polska literatura popularna zaistniała na dobre dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym.

W okresie pozytywizmu objawił się nałóg czytania, masowe i regularne pochłanianie beletrystyki (jak teraz oglądanie telewizji), a Chlebem powszednim czytelników była właśnie literatura popularna. Wszystkie czasopisma drukowały w odcinkach jakieś utwory tego rodzaju; istniały nawet periodyki wypełnione w całości odcinkami: „Tygodnik Powieści i Romansów" (1869-1900), „Romans i Powieść" (1881-1898), „Tygodnik Powieściowo--Naukowy" (1884-1909), wydawany w Chicago dla Polonii amerykańskiej. Kobiety z inteligencji czytały też romanse w obcych językach, zwłaszcza po francusku. Dzięki lekturze odrywały się od „szarej rzeczywistości" i uczestniczyły w pięknym świecie pięknych bohaterów. Do nałogowych czytelniczek, zagubionych w realnej rzeczywistości, należy m.in. Emma Bovary (zjawisko to nazywa się właśnie > bowaryzmem), pani Janowa z > Anielki, Emilia Korczyńska z > Nad Niemnem.

literatura satyryczna

Rysunek K. Pillaliego do Wędrówek delegata J. Wieniawskiego

Typ piśmiennictwa, obejmujący wszystkie trzy rodzaje literackie (epikę, lirykę i dramat), znany od czasów starożytnych (komedie Arystofanesa), obecny w każdej epoce literackiej, nastawiony na krytykę, ośmieszenie i dyskredytację zjawisk negatywnych o charakterze społecznym, politycznym, obyczajowym i moralnym. Rozwojowi tej literatury towarzyszy ludowa i plebejska kultu-

ra karnawałowa, ukazująca „rtwlnl rut opak", w którym zakwestionowane są wszystkie oficjalne prawdy i normy (Marchołt „gruby a sprośny" mądrzejszy jest od Salomona). R/ec/ywistość ukazana jest w „krzywym zwierciadle", na wzór gabinetu śmiechu w wesołym miasteczku.

W okresie pozytywizmu nawiązywano do żywej tradycji oświecenia europejskiego oraz jego późniejszych spadkobierców > Karola Dickensa (Klub Pickwicka), Williama Thackereya (Targowisko próżności) i wpływowego pisarza rosyjskiego Mikołaja Gogola (Martwe dusze). Najżywiej rozwijała się satyra w > Galicji, ze względu na znaczne swobody polityczne; w > Królestwie Polskim surowa > cenzura bardzo ograniczała jej zasięg.

Satyra galicyjska najczęściej wiązała się z walką polityczną między > stańczykami a demokratami. Szydzono z założeń programowych przeciwników, nie stroniono też od niewybrednych wycieczek osobistych i napaści w pasz-kwilanckim stylu; czasem prowadziło to do rozpraw sądowych o zniesławienie. Tematyka obyczajowa schodziła w tym kontekście na plan dalszy.

Żywioł gazetowy, wraz z jego tematyką i poetyką, przedostał się do powieści satyrycznych, zawierających wiele dygresji i aluzji do aktualnych polemik prasowych. Owa aktualność i doraźność była atrakcyjna dla ówczesnych czytelników, ale mało interesująca i niezrozumiała dla późniejszych pokoleń. Literatura satyryczna zawiera więc z natury wartości nietrwałe i szybko ulega - poza dziełami najwybitniejszymi - zapomnieniu.

Powieści satyryczne, przede wszystkim dzieła > Jana' Lama (Wielki świat Capowic, Głowy do pozłoty) i > Michała Bałuckiego (Pan burmistrz z Pipi-dówki), mają swoistą poetykę. Kompozycja skonstruowana jest, śladem Klubu Pickwicka i Martwych dusz, wokół motywu podróży: autor prowadzi bohatera do różnych środowisk, by dokonać ich charakterystyki w ujęciu satyrycznym. Fabuła jest więc niespójna: kolejne spotkania czy przygody bohatera można dowolnie mnożyć, redukować, przestawiać itd. Narrator w literaturze satyrycznej (> narracjami narrator) ujawnia się, ocenia bezpośrednio (ośmiesza) wydarzenia i bohaterów, przy czym prezentuje je - dla podkreślenia kontrastu - w stylu wysokim, patetycznym, heroikomicznym (widoczne jest to szczególnie w scenie sądowej w > Szkicach węglem). Postacie są skarykaturowane. stają się marionetkami, kukłami, jak w szopce jasełkowej. Wiersze satyryczne, pisane m.,in. przez współredaktora „Chochlika" i „Szczutka" Włodzimierza Zagórskiego oraz Mikołaja Biernackiego (Rodo-cia), podejmują również tematykę aktualną, posługują się karykaturą i parodią. Nieraz dotyczą spraw ogólnych, powszechnych, obyczajowych, jak w tym oto, najbardziej może udanym, „darwinowskim" wierszu Rodocia:

Idylla maleńka taka:

Wróbel potyka robaka. Wróbelka kot dusi niecnota.