Pozytywizm leksykon literatury polskiej6

Tadeusz Łomnicki jako Michał Wołodyjowski w filmie J. Hoffmana Pan Wołodyjowski

Powieść sklndn tnę / trzech odrębnych części. PlorwH/H, warszawska, to dzieje rozterek i kłopotów miłosnych dwu panien: Krysi i Basi oraz dwóch kawalerów: Wołodyjowskiego i Ketlinga. Tytułowy bohater - „pierwsza szabla Rzeczypospolitej" - przeżywał na początku dramat śmierci ukochanej Anusi Borzo-bohatej, wstąpienie do klasztoru kame-dutów, z którego wyciągać go musiał podstępem > Zagłoba (to jedna z najśmieszniejszych scen w naszej literaturze). Nieporozumienia i awantury miłosne o charakterze komediowym zakończyły się pomyślnie niespodziewanymi oświadczynami „hajduczka" Basi oraz połączeniem się dwu par.

Część druga, chreptiowska, przenosi bohaterów do pogranicznej stanicy wojskowej, którą przejął Wołodyjowski zaprowadzając względny porządek na Dzikich Polach. Los załogi, niezbyt licznej, zdanej tylko na siebie, żyjącej w wyjątkowo trudnych warunkach - to jeden z atrakcyjniejszych tematów literatury przygodowej, znanej dobrze z westernu. W Panu Wołodyjowskim potyczki z bandyckimi oddziałami mieszają się z ponurą historią prywatną, związaną z osobą syna Tuhaj-bejowego Azji, który jako dzikie i okrutne „wilcze szczenię" dopuszcza się nieudanego porwania Basi oraz straszliwych zbrodni, mordując dawnego swego krzywdziciela Nowowiejskiego i oddając swoim podkomendnym Lipkom zakochaną w nim jego córkę Ewę. Historię tę dopełnia krwawa zemsta młodego Nowowiejskiego, który przy pomocy „dzikiego zwierza” wachmistrza Luśni wbija z całym okrucieństwem Azję na pal. Takie to właśnie wydarzenia byty na Dzikich Polach codziennością.

Sekwencja trzecia - kamieniecka - przywraca w powieści ton epopeiczny. Kamieniec Podolski stał się trzecią w Trylogii - po Zbarażu i Częstochowie - polską Troją, a Wołodyjowski kolejnym Hektorem. Mamy tu więc obrazy bohaterskiej obrony fortu skazanego na zagładę, dramat osobisty oblężonych, heroiczną śmierć -komendanta i jego przyjaciela Ketlinga. Szczególną karierę zrobiło ostatnie zdanie powieści: „Na tym kończy się szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie - dla pokrzepienia serc”.

parabola > nowelistyka w okresie pozytywizmu    —

parnasizm    ■

Teofil Gautier

Współczesny pozytywistycznemu > realizmowi i > naturalizmowi kierunek estetyczny we Francji, którego przedstawicielami byli Charles Leconte de Lisie (1818-1894) oraz Teofil Gautier (1811-1872), głoszący postromantycz-ne hasto „sztuki dla sztuki”. Postawa artystyczna parnasizmu ukształtowała się pkolo 1863 r., pod wpływem inspiracji mitologią starożytną. Głosiła kult piękna, przeciwstawionego brzydocie współczesnej cywilizacji, pojmowanego jako pierwiastek transcendentny, manifestujący się w sztuce (przede wszystkim antycznej) oraz w naturze, a także kult poezji niezależnej od doktryn ideologicznych. Parnasiści powściągliwie stosowali środki artystycznego wyrazu, dbali o harmonię stylu i wersyfikacji, przejawiali niechęć do manifestowania uczuciowości. W literaturze polskiej najwięcej elementów parnasi-stowskich można zauważyć w twórczości > Felicjana Faleńskiego, tłumacza autorów starożytnych oraz Petrarki. W tragedii Althea (1872-1873) Fa-leński przemycił metaforyczne wątki, odnoszące się do ówczesnych warunków politycznych. W tomikach Kwiaty i kolce (1856), Świstki Sylena (1876) przedstawił historie egipskich władców, mitologicznych kochanek, średniowiecznych herosów. Wiersze Faleńskiego Żale Jeffithy, Termopile, Pod Kannami (zawarte w tomiku Sponad mogił) stylizowane byty na starożytne rapsody. > Adam Asnyk w swoich „parnasistowskich" wierszach: Bóstwo tajemnicze, Trimurti, Z egipskiego rytuału zmarłych, utrwalił zjawisko „śmierci bogów" po upadku starożytnej teozofii, podkreślając samotność bohatera lirycznego w obliczu kryzysu cywilizacji. Do najważniejszych realizacji parnasizmu zaliczyć należy także wiersze Królowa Nofreari Faleńskiego, Fresk Pompejański Asnyka, Faun i Madonny >Marii Konopnickiej. Niezależność sztuki w formule parnasistowskiej głosił też w niektórych wierszach >Wiktor Gomulicki (Frons, Gdzie piękno?, 1882).