Pozytywizm leksykon literatury polskiej0

Potop

Oblężenie Jasnej Góry. Scena z filmu J. Hoffmana Potop

Druga po > Ogniem i mieczem część Trylogii > Henryka Sienkiewicza, drukowana w „Słowie" od 24 XII 1884 do 2 II 1886 r. Kontynuacja bestsellera była zjawiskiem znanym z > literatury popularnej, wbrew jednak jej zwyczajom autor usilnie starał się unikać powtórzeń i powielania udanych chwytów, co oczywiście nie mogło udać się w całej rozciągłości, mamy tu bowiem ten sam schemat fabularny z miłością od pierwszego wejrzenia, rozdzieleniem zakochanych i końcowym ślubem. Ale na szczęście rodzaj przygód jest inny niż w pierwszej części Trylogii.

Istotne zmiany dotyczyły warstwy ideologicznej. Pod wpływem krytyki Ogniem i mieczem, zarzucającej Sienkiewiczowi gloryfikację magnaterii (Wiśniowieckiego), pisarz ukazał w Potopie magnatów jako zdrajców ojczyzny (Krzysztofa Opalińskiego, Janusza i Bogusława Radziwiłłów). Nie uwzględnił nawet faktu, że Wileńszczyznę pustoszyły wtedy wojska rosyjskie i Radziwiłł podpisując ugodę ze Szwecją chciał te wojska powstrzymać i powstrzymał; sprawę tę zresztą ze względów cenzuralnych musiał zamknąć paroma tylko enigmatycznymi * scenami. Autentycznym patriotyzmem odznaczają się w powieści szerokie rzesze szlacheckie, a także warstwy niższe (górale ratujący króla), broniące kraju przed obcym najeźdźcą - Szwedami, którzy w 1655 r., nie po raz pierwszy zresztą, dokonali inwazji na Polskę. Nie ma tu więc kontrowersji ideologicznych, z jakimi spotykaliśmy się w Ogniem i mieczem w związku z tragedią wojny domowej.

Akcja powieści zorganizowana jest wokół losów głównego bohatera > An- ' drzeja Kmicica. Wraz z nim poznajemy szlachtę laudańską, jej podopieczną Oleńkę Billewiczównę, w której natychmiast się zakochał, dalej Michała Wołodyjowskiego, broniącego ładu i spokoju w okolicy i karzącego przykładnie Kmicica za wybryki i awanturnictwo, później dwór Radziwiłłów w Kiejda-nach, kulisy wielkiej polityki,-zdradziecki sojusz z najeźdźcą, bunt pułkowników (wraz z Wołodyjowskim, > Zagłobą i Skrzetuskim), nieudane porwanie Bogusława Radziwiłła, wreszcie udział w zdarzeniach wojennych, przynoszących początkowo klęski Rzeczypospolitej, następnie bohaterską obronę Częstochowy, odrodzenie się polskiej siły militarnej pod wodzą skromnego, ale charyzmatycznego kasztelana kijowskiego Stefana Czar-

nlecklego, wreszcie ostateczne /wyolynłwo I wyparcie nieprzyjaciela z kraju. W powieści dominuje więc wąlok wo|ny nnrodowej, spychając prywatne dzieje bohaterów na plan dalszy.

Potop jest najbardziej witalną i krzepiącą powieścią Sienkiewicza, chociaż mniej tu scen wzniosłych i heroicznych niz w pierwszej części Trylogii. Autor przeniósł akcent na realistyczne obrazy życia wojennego, jest bliższy „zwykłej" > powieści historycznej, ale podnosi na duchu w stopniu nie mniej doskonałym.

powieść

Współczesne wydania powieści pozytywistycznych

Główny gatunek epoki pozytywizmu i w ogóle literatury nowożytnej. Nie obciążony regułami poetyki klasycystycznej rozwijał się swobodnie w różnych odmianach, balansując na granicy > literatury popularne]. W XVIII w. powieść zdobyła wysoką pozycję w literaturze wysokoartystycznej, głównie dzięki dokonaniom pisarzy angielskich (Daniela Defoe, Samuela Ri-chardsona, Henry'ego Fieldinga i młodszego od nich Waltera Scotta). Wiek XIX przyniósł wybitne dzieła Francuzów - > Flonoriusza Balzaka, > Stendhala, Wiktora Flugo, oraz Rosjan - Iwana Turgieniewa, > Lwa Tołstoja i > Fiodora Dostojewskiego. Oczywiście towarzyszyły im dokonania, mniej lub bardziej udane, setek innych autorów, w tym wielu pisarzy polskich. W okresie romantyzmu szczególnym uznaniem cieszyły się powieści > Józefa Ignacego Kraszewskiego i Józefa Korzeniowskiego, gatunek ten jednak ustępował w hierarchii romantycznemu dramatowi i gatunkom poetyckim, zaliczany byt do „beletrystyki”, czyli literatury lekkiej, nastawionej na gusty szerszej publiczności. Rzeczywiście znaleźć w niej można było wiele elementów sensacyjnych i melodramatycznych, a także znaczną dawkę moralizatorstwa i tendencyjności.

W dziejach literatury najważniejszą rolę odegrała powieść o tematyce współczesnej, uprawiana przez największych, wymienionych wyżej pisarzy francuskich i rosyjskich, a w Polsce przez „wielką trójcę powieściową": > Bolesława Prusa, > Elizę Orzeszkową i > Henryka Sienkiewicza jako autora > Bez dogmatu, Rodziny Połanieckich i Wirów (inną i ważną rolę odegrały jego > powieści historyczne). Powieści pisywali .ponadto: > Michał Bałucki, > Jan Lam, > Antoni Sygietyński, > Adolf Dygasiński, > Artur