Pozytywizm leksykon literatury polskiej2

Janko Muzykant

M. Kwacz, ilustracja do noweli i H. Sienkiewicza

Najbardziej znana nowela polska, autorstwa > Henryka Sienkiewicza, powstała w Paryżu w 1879 r. (> nowelistyka okresu pozytywizmu). Tematem jej jest smutny los dziecka wiejskiej wyrobnicy, utalentowanego muzycznie „odmieńca", którego nikt, łącznie z matką, nie potrafi zrozumieć. Zakradłszy się do dworu, by dotknąć wymarzonych skrzypiec, zostaje złapany i obity śmiertelnie przez gminnego strażnika („stójkę"). Nowela jest doskonale skomponowana. Część pierwsza, w której narrator posługuje się językiem i mentalnością wiejskiej społeczności, odtwarza losy dziecka i dokonuje jego charakterystyki (> narracja i narrator). Część druga prezentuje główne wydarzenie noweli: zakradanie się Janka do pokoju lokaja dla dotknięcia skrzypiec, pochwycenie go i wymierzenie kary. Dramatyzm tej sceny spotęgowany jest żywą, jak odczul to oczarowany bohater, reakcją przyrody na jego zuchwały czyn - rechotaniem żab, szelestem łopuchów, pogwizdywaniem słowika i lelka. Część trzecia ukazuje śmierć dziecka, mającego nadzieję na otrzymanie w niebie prawdziwych skrzypek. W zakończeniu zarzuca autor klasom oświeconym brak zainteresowania dla rodzimych talentów.

Silne wrażenie, jakie wywołuje Janko Muzykant, ma swe źródło w niezwykłych efektach plastycznych i akustycznych, a nade wszystko w szerokim wykorzystaniu ujęć ekspresywnych, oddziaływających na uczucia czytelnika („- Matulu! - i co go stójka rózgą, to on - Matulu! matulu!, ale coraz ciszej, słabiej, aż za którymś razem ucichło dziecko i nie wolało już matuli... Biedne, potrzaskane skrzypki!...”).

Jeske-Choiński Teodor

(1854, Pleszew 1920, Warszawa) Publicysta, krytyk literacki, powieściopi-sarz. Studiował filozofię i literaturę we Wrocławiu, Pradze i Wiedniu. Zadebiutował w 1876 r. na lamach „Warty" zbiorem nowel Cztery fantazje. Od 1882 r. mieszkał w Warszawie i współpracując z > „Przeglądem Tygodniowym", > „Niwą", „Ateneum", „Nowinami", identyfikował się z ruchem pozytywistów. Zmieniając poglądy, od około 1883 r. stal się zwolennikiem klery-kalnego konserwatyzmu, nacjonalizmu i antysemityzmu. Publikował na lamach „Słowa”, „Wieku" i „Roli". W rozprawie Rozkład w życiu i literaturze (1894-1895) surowo ocenił zarówno > pozytywizm, jak i dekadentyzm. Byl członkiem redakcji > „Wędrowca", do 1912 r. redagował we Lwowie „Kronikę Powszechną". W twórczości literackiej również krytykował niedojrzałość ruchu pozytywistycznego (Przednia straż, 1883), apoteozując idee młodych konserwatystów (Narwańcy. 1887-1888), atakował pozytywistyczny scjen-tyzm i liberalizm moralny młodego pokolenia w powieściach prowadzących w zakończeniu do religijąego odrodzenia bohaterów > (Po złote runo. 1890-1891; W pętach. 1892; Majaki. 1894).

Do najlepszych powieści Choińskiego należy zaliczyć Gasnące słońce (1895) oraz Ostatni Rzymianie (1897). Przeciwstawi! w nich konserwatywne przestrzeganie etyki, surowe poszanowanie praw, obowiązujące w „Rzymie drewnianym" oraz rozkład państwowości i moralności w Rzymie za panowania Marka Aureliusza. W aluzyjnym utworze Tiara i korona (1900) przedstawił spór o władzę między papiestwem i cesarstwem, szczegółowo charakteryzując polityczne błędy obu walczących obozów. Powieść O mitrę hospodarską (1904) jest utworem dotyczącym historycznych dziejów Polski i podejmuje temat samowoli polskiego możnowładztwa. Odtwarzając koloryt historyczno-obyczajowy opisywanej epoki, Choiński konstruował swoje postaci wedle ustalonego schematu i wpisywał je w równie schematyczną fabułę, opartą na powtarzających się wątkach politycznym i romansowym, co stanowi o niezbyt wysokiej randze artystycznej tych utworów.

Jeż Teodor Tomasz *

(wtaśc. Zygmunt Milkowski; 1824, Saracea na Podolu - 1915, Lozanna). Powieściopisarz, publicysta, polityk. W 1851 r. usiłował sformować polskie oddziały zbrojne na Bałkanach. Debiutował w I. 1856-1860 w „Dzienniku Literackim" Pamiętnikami włóczęgi. W 1867 r. objął redakcję „Niepodległości” jako członek Zjednoczenia Emigracji Polskiej w Brukseli. W 1872 r. wyjechał do Szwajcarii, w 1887 r. został prezesem Ligi Polskiej i redagował jej pismo - „Wolne Słowo Polskie".