Pozytywizm leksykon literatury polskiej5

tradycjonalizm, przywiązanie do przeszłości, zacofanie w życiu obyczajowym itd. W 1872 r._t zrażeni agresywnością „Przeglądu", zerwali współpracę i założyli własne pismo > „Niwę”.

Świętochowski w 1881 r. został redaktorem gazety „Prawda", gdzie kontynuował ten sam program; „Przegląd", mimo jego odejścia, również nie zmienił profilu. Wydawany był do 1903 r.

przyroda i natura

Oba terminy w świadomości pozytywistycznej funkcjonują wymiennie. Fizykalny świat przyrody został całkowicie zdominowany przez nauki ścisłe, doświadczalne empirycznie. Filozofia natury odcięta się znacznie od romantyzmu Friedricha Wilhelma Schellinga na rzecz pragmatyzmu i materializmu. Naturze przeciwstawiono zlekceważony świat ducha, entuzjastycznie natomiast podkreślano cywilizacyjne konsekwencje poznania nauk ścisłych i tajników przyrody. Termin „natura” w krytyce pozytywistycznej zyskał nowe znaczenie. W tekstach literackich nierzadko występują sformułowania typu: „pani natura”, „matka natura", „matka przyroda", co świadczy o przyjęciu koncepcji natury jako bytu samodzielnego.

W budzeniu się nowej społecznej świadomości przyrodniczej dużą rolę odegrała twórczość pisarzy po 1880 r., wyznających doktryny > monizmu przyrodniczego i > determinizmu. Apele o nowy sposób traktowania przyrody w kulturze formułowali m.in. > Bolesław Prus w Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społecznego (1883) oraz > Adolf Dygasiński w Wychowaniu przyszłym i obecnym (1882). Najwybitniejszą realizatorką encyklopedycznego pokazywania przyrody została > Eliza Orzeszkowa w powieściach > Nad Niemnem (1887), > Dziurdziowie (1885) i >Cham (1888).

Pojęcie „natura” oznaczało - w odróżnieniu od świata przedstawionego w utworze literackim - rzeczywistość realną. Pisarze i artyści usiłowali w imię > realizmu tworzyć „obrazki i szkice z natury", tzn. odtwarzać w utworach artystycznych (w malarstwie i literaturze) świat rzeczywisty, znany twórcom z obserwacji. Dzięki temu rzeczywistość przedstawiona jest „prawdziwa", mimo że autor utworu posługuje się fikcją. Pojęcie „natury" obejmuje więc nie tylko przyrodę, ale i świat człowieka. <

Quo vadis

Ilustracja Jana Styki do powieści H. Sienkiewicza

> Powieść historyczna > Henryka Sienkiewicza, powstała w 1895 r. Temat jej - męczeństwo pierwszych chrześcijan w 64 r. n.e., w czasie panowania Nerona - często byt wtedy podejmowany przez autorów popularnych „powieści martyrologicznych". Sienkiewicz wykorzystał sumiennie bogate źródła historyczne, przede wszystkim Roczniki Tacyta i Żywoty cezarów Swetoniusza, umiejętnie wplatał w dzieje Rzymu wątki fabularne; obok postaci fikcyjnych (Winicjusz, Ligia, Ursus, Chilon) występują historyczne (Neron, Poppea, Ak-te, Petroniusz, Pomponia Grecyna, Aulus Plaucjusz, apostołowie Piotr i Paweł). Ze źródeł chrześcijańskich najistotniejsze były apologetyczne żywoty świętych; Sienkiewicz znajdował się pod ich wpływem, z powodu czego obraz pierwszych wyznawców Chrystusa, jak twierdzili krytycy i badacze, jest wyidealizowany i bezbarwny (ta „idealizacja" świadczy jednak o sumienności Sienkiewicza: ukazał chrześcijan zgodnie ze źródłami, jakie miał do dyspozycji). Wizerunek cesarza Nerona jako zbrodniarza i „szaleńca, którego ni woli, ni złośliwości nie podobna było przewidzieć” - całkowicie pokrywa się z jego charakterystyką dokonaną przez historyków rzymskich, chociaż Sienkiewicz mógł zauważyć, iż ęesarstwo znajdowało się wtedy w okresie wielkiego rozkwitu i że sugerowany w zakończeniu powieści jego upadek nie odpowiada prawdzie: cesarstwo miało po Neronie wielu jeszcze wybitnych i zasłużonych cesarzy (Wespazjan, Tytus, Trajan, Marek Aureliusz oraz chrześcijanin Konstantyn!), a po upadku Rzymu w V w. idea ustroju ceza-riańskiego przetrwała jeszcze tysiąc lat w państwie bizantyjskim i krajach zachodnioeuropejskich. Pisarz skupił uwagę tylko na jednym temacie: na wyższości świata ducha nad światem materii, chrześcijaństwa nad „pogaństwem", i z tej „idealistycznej" perspektywy ukazał Rzym i pierwszych męczenników.