Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

J. Kossak, S. Tondos, Gmach Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie

w 1864 r pr/oka/talolla się w Szkolę Rysunkową, kierowaną przez Wojciecha Gersona. Rozwinęły swą działalność instytucje popierające młode talenty i organizujące wystawy: w Krakowie od 1854 r. dziatalo Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, w Warszawie - od 1861 r. Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych Popularne stało się rodzajowe malarstwo Aleksandra Kotsisa (1836-1877), ukazujące opuszczone góralskie chaty, głód na wsi, sierocą dolę w obrazach przypominających treść nowel > Marii Konopnickiej, > Elizy Orzeszkowej, > Henryka Sienkiewicza, > Bolesława Prusa, ale też nawiązujących do późnoromantycznej poezji Teofila Lenartowicza czy Kornela Ujejskiego.

Samorodny, intuicyjny talent Kotsisa przysłoniła jednak pełna urbanistycznych i modernistycznych tendencji twórczość jego rówieśników ze szkoły monachijskiej.

Władysław Małecki (1836-1900) byt autorem m.in. Sejmu bocianiego (1874), w którym efektownie wydobył nastrój jesiennych łąk i mokradeł, Józef Brandt (1841-1915) z rozmachem i fantazją przedstawiał tematykę chłopsko-żydowską, rejestrując kontrasty obyczajowe na wsi oraz przywołując krajobrazowe elementy sienkiewiczowskich Dzikich Pól, a także historyczne realia epoki > Potopu. Ówczesnemu zapotrzebowaniu na „malowane dzieje" odpowiadała także twórczość „malarza koni" Juliusza Kossaka (1824-1899). Z licznych jego obrazów wymienia się najczęściej Luzaka (1880) i Stadninę na Podolu (1886). Witold Pruszkowski (1846-1896) malował świat ludowej poezji i baśni w idyllach pasterskich (Sielanka, 1880: Rusałki, 1877). Malarski temperament Józefa Chełmońskiego (1849-1914), ujawnił się najpełniej w słynnej Czwórce (1881). Afirmację życia ekspresyjnie demonstrował także w Żurawiach (1870), a jego Babie lato (1875) jest swoistą pochwałą uroków polskiej wsi i może stanowić ilustrację utworów >Antoniego Sygietyńskiego, Prusa, Sienkiewicza. Wymienić także należy: Henryka Rodakowskiego (1823-1894), który zasłynął jako mistrz realistycznego portretu: wczesną twórczość Jacka Malczewskiego, który w Malarczy-ku (1890) przedstawił na pustej ławce w scenerii jesiennej opuszczonego bohatera, również przywołującego postaci Beldonka, Antka i Janka Muzykanta; malarstwo Adama Chmielowskiego (1845-1916) łączące krajobrazowy realizm z techniką symbolizmu i impresjonizmu; Henryka Siemiradzkiego (1843-1902), reprezentanta akademickiego klasycyzmu (zwanego aka-

demlzmem) połączonego / nnlurall/mnm, którego sceny obyczajowe z życia starożytnej Grecji I Rzymu ląt /ono z Ovo vadis Sienkiewicza, Siemiradzki, powołując się na tradycję gotyku, renesansu i baroku, przedstawia! idylliczno-zmyslowy świat antyku, • Stanisław Witkiewicz w refleksyjnej twórczości, której przykładem może być Wiatr halny (1895), dal wyraz swoim tatrzańskim fascynacjom, wykazując programową wierność naturze (> Tatry w literaturze pozytywizmu). Maksymilian Gierymski (1846-1874), znakomity pejzażysta, zaprezentował w Obozie Cyganów (1868) oryginalną kompozycję barw, świateł i cieni. Wymienić też należy analityczną, dokumentalną twórczość Aleksandra Gierymskiego (1850-1901), którego malowniczy pejzaż nędzy w Powiślu (1883), Bramie na Starym Mieście (1883) i Święcie Trąbek (1890) przypomina sceny z > Lalki Prusa.

manifesty pozytywistyczne n

W*epoce pozytywizmu ogromną rolę w propagowaniu nowych haseł społecznych i estetycznych odgrywała publicystyka. Postulaty > pracy u podstaw odnosiły się do wykształcenia najniższych warstw społeczeństwa. W artykułach, kronikach, > felietonach, notatkach prasowych oraz esejach zamieszczanych przede wszystkim na tamach założonego przez Adama Wiślickiego > „Przeglądu Tygodniowego" (1866), w > „Niwie" oraz „Opiekunie Domowym" podejmowano polemikę, zawierająeą oskarżenia pod adresem tzw. starej prasy (reprezentowanej przez „Kurier Warszawski" i „Kłosy”), zarzucając jej konserwatyzm społeczny i polityczny, sakralizację tradycji narodowej, głosząc zaś idee postępu ekonomicznego w gospodarce kapitalistycznej, odwrót od ideologii romantycznej, > emancypację kobiet i równouprawnienie mniejszości narodowych.

Manifesty pozytywistyczne publikowali absolwenci > Szkoły Głównej Warszawskiej, których ideowym przywódcą byl > Aleksander Świętochowski (zwany „papieżem pozytywizmu”), autor słynnego artykułu My i wy (1871). Przemawiając w imieniu młodego pokolenia, deklarował postęp oraz idee organicznikowskie (byt autorem także innych artykułów: O wyższym uksztal-ceniu kobiet, Praca u podstaw). Teorie > pracy organicznej byty formułowane pod wpływem filozofii - > Herberta Spencera, który społeczeństwo porównywał do jednego wielkiego organizmu składającego się z wielu części. Wedle tej tezy każdy członek społeczeństwa miał przypisaną określoną rolę, którą powinien odegrać jak najlepiej. Aby sumiennie realizować ideał pracy organicznej, należało podjąć pracę „od podstaw", która dawała możliwość wzajemnego działania wszystkich członków społeczeństwa. Pracę u podstaw powinny zatem podjąć warstwy najbardziej wykształcone szerząc oświatę, walcząc z analfabetyzmem i o poprawę vyarunków bytowych społeczeństwa.