gatunki literackie009

(iutunkt liWKU kir

(iutunkt liWKU kir

Hi,

rzystępując. do lektury utworu z pewną gatunkową kompetencją, czytelnik wie, czego ma się po nim spodziewać. Zakres i charakter horyzontu oczekiwań zależy od rozpowszechnienia gatunku w danej ^epoce, ale także od miejsca, jakie zajmuje w hierarchii gatunków, przypadku gatunków wielkich, takich jak powieść, horyzont ten zakreślany jest jedynie bardzo ogólnie, w przypadku zaś gatunków mniejszych, wyróżnianych według bardziej sprecyzowanych i węziej ujmowanych właściwości nabiera on kształtów bardziej konkret-h; horyzont oczekiwań związany z taką kategorią gatunkową np. powieść psychologiczna, obejmuje nie tylko podstawowe właściwości powieści, a więc narracyjność, fabularność, (ikcyjność, ale także pewne właściwości o charakterze bardziej szczegółowym, jak np. specyficzna konstrukcja bohatera i czasu czy występowanie

fnonologu wewnętrznego. Kiedy rozpatruje się gatunek literacki ako współczynnik komunikacji literackiej, problem horyzontu oczekiwań należy do najdonioślejszych. Horyzont ów bowiem nie iest sprawą wynikającą z indywidualnych predyspozycji czytelnika, ■tanowi pochodną właściwości strukturalnych gatunku, stopnia D^eg° skonwencjonalizowania, a także — rozpowszechnienia w danej epoce. Dodajmy, że gatunek w stadium przyśpieszonych przemian, poddający rewizji swe reguły, może zakłócać ten horyzont oczekiwań, który mu dotychczas towarzyszył (np. nouveau roman zakłócił 'w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku horyzont oczekiwań zakładany przez powieść).

Hi

Gatunki literackie, w których inwarianty występują obok ele-nentów zmiennych, a to, co konieczne, łączy się z tym, co możliwe, ?ą zjawiskami historycznymi. Historia gatunków nie jest jednak ^istorią utworów, stanowiących ich realizację, obejmuje takie pro-emy jak. kształtowanie się systemu i podsystemów, relacje pomiędzy nimi, funkcje gatunków, towarzysząca im świadomość gatunkowa itd. Dla historii gatunków faktem o wielkim znaczeniu jest to, że -tanowią one systemy otwarte²², a więc szczególnie podatne na •wolucje. Przedmiotem ujęcia historycznego nie bywa jednak sys-^m gatunków rozumiany jako zjawisko o charakterze uniwersał-

-- U <\iltfii. i lisloiy mi<l (irnir. , Nv\v l.itnrary ili.sinry"    v« ,| XVII, nr?,,

♦

II)

nym. obejmującym wszelkie możliwe dyskursy literackie. Ujęcie takie koncentrowałoby się z natury rzeczy na ich najbardziej ogólnych właściwościach i skazane byłoby na zaawansowaną schematycz-ność; w konsekwencji zginęłoby z pola widzenia to wszystko, co łączy gatunki z kulturami literackimi, w których obrębie one funkcjonują. Historia gatunku kształtowana na tak wysokim szczeblu ogólności ograniczać by się musiała jedynie do jego właściwości im-manentnych, a więc z góry rezygnowałaby z historycznego relatywizmu²³. Postulat historyczności może zaś być w pełni respektowany wówczas, gdy przedmiotem analizy stają się podsystemy.

Owe podsystemy wyodrębniane mogą być w sposób trojaki i obejmować: a) historię danego gatunku (np. epopei, ody, komedii czy powieści) w różnych literaturach narodowych, b) ewolucje gatunku w literaturze tworzonej w danym języku, ujmowane w izolacji bądź na tle porównawczym, c) przekształcenia gatunków w danym okresie historyczno-literackim (w danej literaturze narodowej łub też w wielu literaturach). Dodać wszakże należy, że ujęcie gatunkowe bywa praktykowane także wówczas, gdy gatunki, nie stanowiąc bezpośredniego przedmiotu zainteresowania, są traktowane jako jeden ze środków służących porządkowaniu materiału literackiego.

Jeśli chodzi o historię jednego gatunku lub zespołu gatunków układających się w pewną całość, to obejmuje ona takie problemy jak: jego kształtowanie się, różnicowanie poszczególnych jego form, związki z innymi gatunkami i świadomością gatunkową itd. Tutaj też wyłaniają się kwestie genetyczne, a więc np. jak gatunek powstał, czy wyłonił się z przekształceń innego gatunku, czy też wyniknął z ewolucji jakiegoś zespołu gatunków, które utraciły już żywotność²⁴, z jakimi sytuacjami komunikacyjnymi się łączy. Mówi się czasem o „życiu" gatunku literackiego, nie znaczy to jednak, że jego ewolucje dadzą się sprowadzić do wzorca życia biologicznego ^2o. Owo „życie” podlega innym rytmom. Oddziaływają na nie procesy różnego rodzaju, tak wewnętrzne, a więc zależność od tego, co się dzieje w innych gatunkach (jednym z czynników sprzyjających rozwojowi powieści był zanik tradycyjnej epiki poetyckiej), jak zew*

Zol). A Lufowio, Systems in Smlntnui. IItsluncnf Wrlulirism m !hr Siudy nf dem es, „Poeties Tmłny” 1985, \ol. (i, nr 5.

T Todorov, l/ongiiic des i>en>■<•<;, |w:( [.es ęynres dn disr.mrP.tris 1078 ('‘iusilnw.il ut/.vuir f'\ Brunei i'T>' w ' c< uhittmi dfs m. .-. d,tie. /' w-de in httenilm-c, Paris 1890 w sw.-j na Darwinie w/m owaiwj    e;il iiulśow