IMGG83

267

267

ijąca do wydar^

Kd4 je»t tu pofttó 0922) Struga; ,_e “ 14 Rosji widziany ^ d się ku Police, w bgnie, przeplatają i. o ckspreijonmJ i pragmatyce i powieść w liteńy

cznc ICadcna-BamkI 12-1923; C&roskl Bigdo, 1933) poźo3 ;ksprcs]onizmu, trjJ

0    powieściach ekąJ przedstawionego i*J lało mają wspólnej sin ekspresjotuzDuM zcj pod tym wzgtyj ynu. natomiast ich J iwa dla eksprejonoJ się na gruncie ekipsl

1    zresztą nk wycajJ gdu. Podobniejakm b eksprcsjonizm-w lorzemony w naM yzmu. „Czuoeiral twórczości artyiwas sięgania po wzory aj wych itd. Świadome* cechowało też i W

li juz klasycyzm tom > kontynuację rond -wiecznej (głownie in c/ną ludu odkrytoH li stała się ooa ddm Ino w warstwie dH rpretacja rztżldn laków frasobłnrfdm >ł>w na rozwój )0n lwia stę teraz jako P r/ji człowiek z lałnj ostego, lecz gtętfj tdczącą o Nim Iwa artystą - «n aywną rewelacji Prymitywunow ' stawa franooktfdn

I saę najpierw w w Kresie JtlasyczadO »> ł> pewnym od»n | ekspret^onastyed^j jdacmiąją nę w 'lada o shmK:mh»^{J lladowy

wwa db"!

^łistyczno-franciszkańskiej tendencji wierszem Ćktyp pokrzywiony, siwy; Księga ubogich (1916), jjiiis® symbolizmowi niż ekspresjonizmowi, k której pojawiają się jednak charakterystyczne jj» ekspresjonizmu makabryczne motywy anty-fojeooe {Wesołą wam powiem nowinę i później wcielony do zbioru wiersz Okrutny mam co dzień tdok..zr. 1917); Mój świta (1926), gdzie domi-naje prosty chłop, góral — i jego sztuka.

Na tej samej drodze prymitywizmu powiązanego z inspiracjami ekspresjonistycznymi znalazło gę wiele utworów okresu międzywojennego, przede wszystkim zaś Zegadłowicza Powsinogi ItjJóbto (1923; tu min. Ballada o Wowrze, powsi-tobt beskidzkim, świątkarzu, o Bogu prawdziwym i Chrystusie Frasobliwym rzeźbiącym patrona Bes-lafa Jędrzej Wowro to autentyczna postać, ludowy snycerz i drzeworytnik) i T. Czyżewskiego Pa-jforufti (1925).

Z prymitywistycznym ruchem ekspresjonizmu, ginie zabarwionym regionalizmem, oraz z osobą Zegadłowicza jako założyciela i głównego animatora wiąże się -* „Czartak", grupa poetycka i zarazem almanach pod tym tytułem (1922—1928), om pokrewna mu „Ponowa" (1920—1922). Ce-cfaował te pisma antyurbanizm połączony z tendencjami mistycznymi. Także i twórczość jednego ze współredaktorów, „Czartaka”, J.N. Millera, a zwłaszcza jego teorie („uniwersalizm") zbliżone są do aktywistycznego i kolektywistycznego zarazem skrzydła ekspresjonizmu niemieckiego. Miller jato poeta (Achilles na marach, 1917, i in.) reprezentował skłonność do łączenia dytyrambieżnego ekspresjonizmu z motywami kłasycystycznymi.

W dążeniach prymitywistycznych ekspresjoni-zmu europejskiego, szczególnie na gruncie plastyki ogromną rolę odegrała fascynacja sztuką Czarnej Afryki i Oceanii Jednocześnie zwrócono uwagę na poezję murzyńską. Stąd wspólna książka Zegadłowicza i Kozikowskiego niam-niam. An-tolofia poez/i murzyńskiej (1923, reprint 1985) — notyfikacja literacka

Wczesne dramaty Zegadłowicza (Lampka ołiw-*0.1924; Nawiedzeni, 1924; Głaz graniczny, 1925), łączące tendencje naturalistyczne w przedstawianiu żyda wsi z nusteryjnością, również mieszczą tę * ekspresjooistycznej formule dramatu. Inny ńankter ma jeszcze wyraźniej ekspresjonistycz-°a groteska straganowa" Łyżki i księżyc (wystawiona I928k dominują tu problemy rewolucji i sztuki

Z .Czartakietn" i „Ponową” był luźno związały i publikował tam B; Leśmian. Jego twórczość poetycka bliższa jest na mapie modernizmu rataj mirtowi symholistycznemu niż ekspresjoni-^yemanu. Stworzył przy tym zupehue oryginał-*y gryk poetycki idealnie zharmonizowany ze **oatą filozofią wyrażaną przez struktury świata WtwwegB - i nie da się zamknąć bez re

szty w granicach żadnego z nurtów modernizmu. Ale szczególnie w zbiorze wierszy Łąka (1920) zawarte tam ballady — ulubiony gatunek poetycki Leśmiana — wykazują wiele cech pozwalających widzieć w nich realizację tendencji charakterystycznych dla ekspresjonizmu tych lat. Niektóre z ballad mogą uchodzić za modelowe pod tym względem, np. Ballada dziadowska. Żołnierz. Zaloty, z charakterystyczną dla nich makabrą oraz motywami wampiryzmu i kalectwa. Podobne ujęcia odegrały dużą rolę w ekspresjonizinie niemieckim, wiążąc się tam po części z protestem antywojennym, ale występowały też w innych funkcjach, autonomicznych wobec okoliczności historycznych. Drugim wariantem bolładowo--ekspresjonistycznym jest Leśmianowski Szewczyk, od którego prowadzi prosta linia do Powsinogów beskidzkich Zegadłowicza: symbolika twórczego trudu prostego człowieka — jako drogi ku Bogu.

Znaczna część polskiego ekspresjonizmu również w późniejszym okresie łat międzywojennych wiąże się z katastrofizmem. Powieść R. Jaworskiego Wesele hrabiego Orgaza (1925; autor debiutował zbiorem eksprcsjonistycznych opowiadań, Historiom maniaków, 1910) i powieści SJL Witkiewicza Pożegnanie jesieni (1925) oraz Nienasycenie (1930) — stanowią jedną grupę utworów mimo ogromnej różnicy indywidualności pisarskich i środków artystycznych. Są to powieści o kryzysie cywilizacji, umieszczone w groteskowo zniekształconych realiach żyda społecznego i nawet politycznego powojennej Europy i Polski Zwłaszcza powieści Witkiewicza przesycone są poczuciem kresu kultury, w której jednostka ludzka stanowiła szczególną wartość. Przenika je obsesja jej zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego zagrożenia. Powieśd te odznaczają stę oryginalnością formy artystycznej, celowo niedbałej: esej miesza się z fabułą, wykorzystane są zarówno doświadczenia tradycji polskiej powieśd ekspresjonistycznej (M fańskiego) z elementami tandety, brukowej pornografii itd. Witkiewicz traktował zresztą powieść nie jako sztukę sensu stneto. lecz jako swoistą publicystykę filozoficzną, amorficzny worek, który może być wypełniony wszelkim tworzywem. Zupełnie inne było podejście Witkacego do dramatu. Obfita twórczość dramatyczna Witkiewicza, wyprzedzająca osiągnięcia awangardy europejskiej po drugiej wojnie światowej i -» teatr absurdu — non cechy, które pozwoliłyby interpretować ją, przynajmniej w niektórych aspektach, jako fragment dziejów ekspresjomzjmu.Trodność stwarza jednak własna teoria -* dramatu głoszona przez Witkacego. Według mego dramat winien być dziełem „czystej formy*, rozumianej niezgodnie z ekspresjomz-mcm (wystąpienia Witkacego przeciw „bebechom" w sztuce).