IMGF80 (2)

Wczesność

Odnoszę się do każdego ze słów jak do świata: kocham je w jego teraźniejszości, biorę je takim jakim je zastaję, i myślę tylko o tym co z niego zrobię i jak.

Ale jest jedno słowo, którego przeszłości opędzić się nie mogę, które chwy- ' ta mi zbuntowanej krzywdy ciągnie mnie wstecz i domaga się, by ocalić przed zagładą myśl, jaką jednym z najlepszych swych natchnień w głaskał w nie geniusz języka.

WczesnoSĆ oznaczała pierwotnie zgodność z czasem. Wczesnym było to, co działo się w swoim czasie, co robiło się wczas. Słownik Lindego wykopał kilka okazów tego znaczenia:

Zapłata ma być wczesna, tj. swego czasu dana Karanie ma być wczesne, tj. swego czasu dane

Nie wczas dajesz chleba liunto Kiedy w gębie zębów pusto.

Nie wczas pożyczać szabli Kiedy nę już składać Nie wczas szukać kulbaki Kiedy na koń wsiadać.

Lecz zdaje się, te w dawnej Polsce jedynie spanie miało miejsce w swoim czasie, skoro wczas tak bez trudu mógł nabrać znaczenia spoczynku nocnego oraz spoczynku w ogóle i wejść w skład takich powiedzeń, jak „wczas po wieczerzy*⁴ lub „spędzanie nocy na modlitwie, a nie na wczasie⁴⁴. Ze słowa, którym mówiła dotąd jedna tylko myśl, zaczęto czynić skład; wyraz czujnej uwagi, obliczonego rozdziału tycia i dnia, opakowano w szmery ziewania i przesycono ciepłem pierzyny; co miało określać postawę wobec wszystkich spraw tycia, zaczęło określać postawę wobec łóżka. Nadutycia trwały dalej,

i przez stopniowe rozszerzanie zakresu znaczenia zbliżał się wczas coraz bardziej do pojęcia wygody, którą wreszcie sobą objął. Zmuszone do przedstawicielstwa wielookręgowego, skazane na reprezentowanie hałasu tylu różnych pojęć, pocieszało się biedne słowo zapewne faktem, te w końcu przyszło mu zastępować jeszcze jeden okręg, piękną dziedzinę zgodności między wytworem ręki ludzkiej a jego celem; kiedy trzewik w sam raz przystawał do nogi, mówiono : „wczas mi trzewik**; kiedy suknia nie była ani za ciasna, ani za szeroka, mówiono, że jest wczesna; mówiono także o wczesnych budynkach i wczesnych pokojach. Z dawnej zgodności między czynem a czasem pozostała przynajmniej zgodność między rzeczą a jej celem.

Trzeba oddać sprawiedliwość Polsce późniejszej. Wczcsnołć i wczas zawracają powoli ku myśli, dla której stworzył je ich natchniony wynalazca. Działa zdrowy popęd; odbywa się nieświadoma, lecz czuła selekcja znaczeń, których pewne grupy coraz bardziej znikają z widnokręgu; widać coraz wyraźniejszą skłonność do przyznawania wczasowi i wcztsnoSci znaczenia czasowego. Wczas łączy się coraz bardziej z pewnym okresem roku, i jakby go mierziło, że jeszcze nie jest sobą, zmienia cokolwiek wygląd i przeważnie przedstawia się jako wy wczas. A wezesnofć pełni już służbę prawie wyłącznie czasową, tylko że... A właśnie I... Tylko że niestety nic oznacza jeszcze tego, co oznaczała w epoce, w której mówiono o wczesnej zapłacie jako o zapłacie we właściwym czasie danej; wezjesnoii wiąże się teraz z niedojrzałym początkiem pewnego zjawiska lub z nieoczekiwanym i niechętnie widzianym pośpiechem: wczesny ranek, wczesny gotyk, wczesna noc, wczesna wizyta.

Właściwość działania w swoim czasie nic ma nazwy, bo słowo, które tę właściwość oznaczało, zagnano na inne tereny; jego nazwa, która płonęła blaskiem ścisłości, a przyzywała kuszącym sykiem dźwięku, zawędrowała w inne strony. Naszym najtęższym chccniom odebrano słowo, które mogło być najtęższym ich wyrazem; naszej najjaśniejszej woli nie możemy już wyrażać jednym ude-rzemem języka o gorące podniebienie.

A gdybyśmy przywrócili wczcsnoJci pierwszy jej zakres! To słowo powinno być głosem tylko jednego okręgu. To słowo, za którego plecyma natłoczono tyle pojęć, powinno być uwolnione od zagłuszającego je zgiełku. To słowo

51