IMGR33

VI, Fim SZTUCZNE

Litiwik Jty I

D. UZBROJENIE I NARZĘDZIA ŁOWIECKIE

^aSTm*

& PODKOWA

u

Więlcc sobie c

Ja się handlu Skoro dotychi Ani v „Iskrat Ani w „Książ Ani w „Czyte Ani w „PIW-

Nie wyszło ni A jest za po

Biegają po gn Co mają już i 1 psa

1 mieszkanie 1 komplet rui 1 tylko im j« Przodka.

Zaś pnodek To żaden ant To wyrwa 1 szczerba.

3ć? huba jes B nawet nic ’.o kazać sc'

loże się zda H 1 tej |

)d$zepnie!

: to instyti

W zwlązk mi pfopoi by to |cdi dajmy w •by (na k

tybrow III, Dołęga, JBslnęblśc Kołmsi Łubem. Lobia Łada, Pobóg, Powaby Puchała Siepowm Zagroda, herb niemy/

27. POŁOM WILCZEJKOSY

25 pomma vr pas 2s. mmosv w słup

/Pm 11/

dej barkiem w dół lub oa opak, a więc nigdy w pozycji naturalnej. Pozycje te i to zgodne i ruchem księżyca, są zachowane wówczas, gdy w godle pojawiają się dwa księżyce% Wyjątkowo zaś pojawia się półtora księżyca. Kolejnym ciałem niebieskim chętnie wykorzystywanym jest gwiazda, zawsze mciopromicnna, Zarówno księżyc, jak gwiazda pojawiają się w wy-pucowanych formach bardzo wcześnie, bo już w pierwszej połowie XIV w, '* chociaż na ogól i w rym przypadku stabilizacja dokonuje się około połowy XV w. Wyjątkowym przypadkiem jest gwiazda siedmiopromienna, występująca w Stembarku, używanym na pograniczu śląsko-małopolskim. Obłok pojawia się w Pogoni, zaś płomienie w Zadorze. Charakterystyczne jest pojawienie się wzgórza (trójwzgórza] w herbie Grabie i Bończa. Stało się to dopiero w połowie XV w.¹'¹ i w wyraźnie w wyniku zabiegów miniatorskich. Rzecz jasna jednorożec Bończy i grabie Grabi obchodziły się bez takiej podstawy, dopóki wyobrażane były na moderunku rycerskim. Przypadek ten dobrze charakteryzuje proces alegoryzacji herbu rycerskiego, a zarazem pokazuje, jak prozaiczne przyczyny mogły kształtować formę godeł heraldycznych.

j| Zpńko io wchodzi i O&toji i Prcegini.

| Chod/j o Lcliwę. Zob. Pickosiróki: UmUjkt, 109-91. I Zob hckołińłki: HinUjka, I 66-67.

M

W W

Rama

Ciekawie prezentuje się grupa figur chimerycznych, ograniczająca się do dwóch przedmiotów, niewątpliwie zaczerpniętych z bestiariuszy średniowiecznych: gryf (Świeboda) i jednorożec (Bończa) i trzech, jak się zdaje, właściwych tylko heraldyce polskiej, choć dobrze tkwiących w ikonografii średniowiecznej poługryf z jesiotrowym ogonem (Pobędzie), połudzik-połuniedźwiedź (Sokola) i orlek z głową kokota (Trach). I w tym przypadku, jak się zdaje, nic można zupełnie zlekceważyć informacji Dhigoszowcj, że świeboda wywodzi się z Dacji'”, zaś Bończa z Italii¹”. Sądzę, że jest to co najmniej ślad świadomości społecznej, że tego rodzaju herb nic jest właściwością polskiej heraldyki. Charakterystyczne, że tego rodzaju opinii nie ma przy opisie Sokoli. Natomiast bez wątpienia Trach jest herbem obcego pochodzenia.

Figury sztuczne (figures dites artificicllcs), zatem wyobrażające wyroby rąk ludzkich stanowią niespełna i/j przedmiotów w polskiej heraldyce, przy czym wyraźną dominantę stanowią te, które zwykły towarzyszyć rycerskim zajęciom — wojaczce i łowom, ale także zajęciom gospodarskim. Budowle militarne reprezentuje wieża (Ptzosna i Rcszyca), znamienne, w zależności od regionu murowana lub drewniana, oraz mur z cieniami i bramą (Grzymała)^>w. Z gospodarskich budowli mamy do czynienia jedynie z brogiem (Laska). Budowle służące do żeglowania — korab (Korab), łódź (Łodzią), ale także i kotwica (Kotwica) wyczerpują wykorzystanie wzorów architektonicznych lub im bliskich. Niewątpliwie wszędzie mamy do czynienia z herbami polskimi i to ubóstwo architektury zdaje się być ich cechą charakterystyczną.

Inaczej przychodzi ocenić przedmioty czerpiące swe wzory / uzbrojenia rycerskiego i narzędzi łowieckich. Wielokrotne zastosowanie znalazła strzała (Biją w łeb, Dołęga, Promnic, Sas i Wołha) oraz jej część — połowa (Zaworze). Ulubionym wyobrażeniem zaczerpniętym ze strzały był grot, występujący jako taki tylko raz (Łada), zaś wielokrotnie jako rogadna, często dodatkowo przekrzyżowana. Jest to grot znany od najdawniejszych czasów, sięgający jeszcze epoki brązu, a który Andrzej Nadolski wyróżnia jako typ I***, ale może się on wywodzić także od grotu włóczni, określanego przez tegoż historyka jako typ VIIIJedynie grot w herbie Groty różni się od nich i może być zidentyfikowany z grotem strzały typu 111, lub włóczni IX. Ta ostatnia hipoteza zdaje się być bardziej prawdopodobna. Niemniej w tych przypadkach, gdy mamy do czynienia z rogaciną należy brać pod uwagę możliwość wywodzenia jej po prostu z prostego dosu, znaku własnościowego. Zdaje się na to także wskazywać owa skłonność do krzyżowania podstawy rogaciny, co miało za zadanie wprowadzenie elementu różnicującego. W tym kontekście zwraca uwagę fakt, że bełt strzały został wprowadzony do heraldyki tylko raz (Bcłcz). Włócznia, kóra została użyta jedynie w herbie Jelita, początkowo ma proste kształty, właściwe raczej dla piki używanej przez piechotę”¹, aby coraz bardziej przybierać formy właściwe dla kopii turniejowej. Bez wątpienia dzieje się tak pod wpływem średniowiecznej ikonografii, która w ten sposób kształtowała heraldykę niejednokrotnie. Inny typ broni zaczepnej prezentuje oksza i topór bojowy (Oksza i Kwasawa oraz Topor i Pałuki). Oba typy bojowej siekiery mają swe odniesienia w materiale archeologicznym, podobnie jak kilkakrotnie pojawiający się miecz rycerski. Ciekawym przypadkiem jest wprowadzenie do herbu klamer oblęż-niczych¹⁰'. Także hełm bojowy pojawia się raz i to raczej jako przyłbica nowego typu^,M.

'** M. Pastourcau: Le Sestiaire biralditjue om mojen iff. W: EnU nathnaU dts Charta. Potśtktu Ja tbitn. Parjs 1976 s. 143-154 i tenże: L'Her mai et U sinopU. Piris 1981 s. 105-116. Zob. też H. Modę: Slwoey milycpju i demon), Paa/aiijrrn/ świat istot miigfąnjtb. Warszawa 1977 s. 134-136.

^1,7 Polaezkownu: Storn mata, s. 196. O gryfie zob. Modc op. rit,, s. 114-118.

Polnczkówna: Steumata, s. 199. O jednorożcu w średniowieczu zob. Modę: op. dc., s. 159.

'* Zwracał na to uwagę już Pickosiński: Heraldyka, $. 60.

**° Zob. Z. Zygulski jun.: Broń * dawmj Polsat Warszawa 1982 s, 85 ryc. 40.

*" Tamże, s. 83 -84 rvc. 38.

“* Tamże, 118 ryc. 60. Por. Piekosmski: Heraldyka, s. 68 ryc. 93,

*** Zob. J. Pilmćck: Zaar^enn fif/ety berii/dyąni/ w herbu Swiert^eŁ „Miesięcznik Heraldyczny” T. 9: 1930 s. ito-iii, który odrzuca taką hipotezę jeśli chodzi o Swierczka. Pólaczkówna: Stern mata, s. 130, sądzi, że to klamry ublężnicze, służące do wbijania w mur, w celu umożliwienia atakującym wspinanie uę po nich. Krarapon natomiast był rzucany przed atakującą konnicę, aby unieruchomić rumaki jeźdźców. Oba narzędzia bojowe były do siebie podobne, ale w warunkach polskich wydaje się być słuszniejsze przyjmowanie w heraldyce klamry.

Zob, Zygulski: op. dr., s. 101 ryc. 4)c.

45