IMG41

•JANUS-jeden z najstarszych bogów panteonu rzymskiego. Przedstawiany z dwoma przeciwległe zwróconymi obliczami: jednym naprzód, drugim wstecz. Występuje wyłącznie w mitach rzymskich, związanych z pochodzeniem miasta.

Zdaniem niektórych mitografów, Janus pochodził z Rzymu, gdzie miał niegdyś panować wraz z bajecznym królem Camesosem, znanym jedynie z imienia. Według innych Janus to cudzoziemiec, rodem z Tesalii. przybyły jako wygnaniec do Rzymu, gdzie podobno został życzliwie przyjęty przez owego Camesosa, który podzielił się z nim królestwem. Janus miał wówczas wybudować na wzgórzu miasto, które przyjęło odeń imię-Janiculum. Kiedy przybył do Italii z żoną, imieniem Camise lub Camasene, miał podobno dzieci, a mianowicie Tybera, eponima Tybru. Później, po śmierci Camesosa, panował nad Lacjum i on to właśnie przyjął Saturna, wygnanego z Grecji przez syna Jowisza (— Kronos i Zeus). Podczas gdy Janus rządził na Janiculum. Saturn władał w Satumii, wiosce położonej na Wzgórzu Kapitolińskim.

Panowaniu Janusa przypisuje się zwykle cechy charakterystyczne wieku złotego: nieskazitelną uczciwość ludzi, dobrobyt, stan trwałego pokoju itd. Janus miał być wynalazcą statków do przeprawy z Tesalii do Italii oraz pieniądza. Istotnie, najstarsze rzymskie monety z brązu nosiły na awersie wizerunek Janusa, a rewers przedstawiał dziób statku. To Janus miał oświecić pierwszych mieszkańców Lacjum, Aboriginów (tę zasługę przypisywano także Saturnowi). Prowadzili oni poprzednio nędzne życie, nie znając ani miast, ani praw, ani uprawy ziemi. Tego wszystkiego nauczył ich Janus.

Po śmierci Janusa zaliczono go w poczet bóstw. Z jego boską osobowością są związane inne legendy, pozornie odbiegające od poprzednich. Przypisuje mu się szczególnie cud, który ocalił Rzym przed podbojem przez Sabinów. W czasie kiedy Romulus i jego towarzysze porwali Sabinki, Titus Tatius i Sabinowie napadli na nowe miasto. Wówczas, pewnej nocy, -* Tarpeja, córka strażnika Kapitolu, wydała gród Sabinom. Wdarli się oni na wzgórze Kapitolu i nieomal wyparli obrońców, gdy Janus sprawił, iż wytrysło gorące źródło, co Sabinów przeraziło i zmusiło do ucieczki. Dla upamiętnienia tego cudu postanowiono zostawiać stale otworem podwoje świątyni Janusa w czasie wojny, aby bóg mógł w każdej chwili udzielić pomocy Rzymianom. Zamykano je tylko wtedy, gdy pokój panował w państwie.rzymskim.

Uważano również, że Janus poślubił nimfę Iutumę, której sanktuarium i źródło znajdowały się w pobliżu jego świątyni na Forum Romanum. Miał mieć z nią syna, boga o imieniu -» Fons lub Fontus, boga źródeł.

W poemacie komicznym Udynienie cesarza Klaudiusza (Apokolokyntosis) Seneka opowiada, że Janus biegły mówca, jako przyzwyczajony do forum, i posiadający sztukę widzenia przed i za sobą, to znaczy rozważania zagadnień we wszystkich aspektach, wystąpił w obronie Klaudiusza. Jest to oczywiście literacki ironiczny wymysł na temat osobowości boga, którego już nie traktuje się poważnie, bg

Varr. LL V 156; VII27; Macr. 19, l7;Ov. Mei. XIV 778 n.; Fast. 1259 n.; Veig. A en. VIII319 n. i 358; Plu. Qu. Gr. 4l;Serv. in Verg. Aen. VIII 319; Augustin. Dech. Dei VII4; Solin. II5 n.; Lyd. De mens. IV 2. Por. P. Grimal, Le dieu Janus et les Origines de Romę, Lettfes d’Humanite, IV; L. A. Holland, Janus and ihe Bridge, Am. Acad. in Romę 1961

JAPETOS (leutetóę) - jeden z tytanów, syn Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi) (tab. 5). Należy więc do pierwszej generacji bogów i jest jednym ze starszych braci Kro-nosa. Według Hezjoda poślubił Klymene, jedną z córek Okeanosa i Tethys, z którą miał czworo dzieci: Atlasa, Menojtiosa, Prometeusza i Epimeteusa. Z nim więc, poprzez Prometeusza, jest spokrewniony Deukalion, po powszechnym potopie ojciec rodu ludzkiego (tab. 5; tab. 12 i tab. 38). Zgodnie z innymi przekazami żoną jego jest Asja, druga córka Okeanosa. Wymienia się jeszcze Asopis, córkę Asoposa, a wnuczkę Okeanosa, a nawet Libię.

Zeus strącił Japeta do Tartaru wraz z resztą tytanów.

bg

IL VIII479; Hes. Th. 18; 134; 507; Hyg. Pracf. 4 ill (Rosę); Apd. Bibl. 12,3; Schol in Lyc. 1283; Procl. in Hes Op. 48; Steph. Byz. s. v. AyxiaA.ii; Tzet. in Lyc. 1283.

JAZON (ldoiuv) - syn -» Ajsona, pochodził z Jolkos i był jednym z potomków Eola (tab. 21 i tab. 1). Jeśli chodzi o imię matki, przekazy podają rozmaite wersje: najczęściej wymienia się Alkimede, córkę Fylakosa, albo Polymede, córkę Autolykosa (a więc w tym

wypadku byłaby to ciotka Odyseusza). Według najbardziej rozpowszechnionego mitu Ajson, do którego należała prawowita władza w Jolkos, został wygnany przez swego przyrodniego brata, Peliasa, syna Tyto i Posejdona. Utrzymywano też, iż Ajson powierzył władzę Peliasowi do czasu osiągnięcia pełnoletności syna. Syna tego wychowywał centaur Chejron, który-podobnie jak wszystkich swoich uczniów - zapoznawał go z wiedzą lekarską. Kiedy Jazon doszedł do wieku męskiego, opuścił Pelion, siedzibę centaura, i powrócił do Jolkos. Strój miał dziwaczny: był okryty skórą pantery, w obu rękach dzierżył włócznie, a co najdziwniejsze- lewą nogę miał bosą. Tak ubrany przybył na publiczny plac w Jolkos, w chwili gdy jego wuj, Pelias, składał ofiarę. Pelias, mimo że go nie rozpoznał, doznał jednak uczucia strachu, ponieważ wyrocznia radziła mu „strzec się człowieka w jednym tylko bucie”. Jazon pozostawał przez pięć dni i pięć nocy u ojca. Szóstego dnia pojawił się u Peliasa domagając się oddania mu prawnie należnej władzy. Wówczas Pelias zażądał dostarczenia mu runa barana, który uniósł w powietrze Friksosa. Było to złote runo, poświęcone przez króla Kolchidy, Ajetesa, Aresowi, a strzeżone przez smoka. Pelias sądził, oczywiście, że Jazon nigdy nie powróci z wyprawy. Według innej wersji Jazon sam skazał się na poddanie tej próbie. Kiedy stanął przed Peliasem z obutą tylko jedną stopą, ów spostrzegł to i zrozumiał, iż niebezpieczeństwo zapowiedziane przez wyrocznię jest bliskie. Polecił zbliżyć się Jazonowi i zapytał go, jaką karę wymierzyłby poddanemu za knowanie przeciwko swemu królowi. Jazon odparł, iż wysłałby go po złote runo. Odpowiedź obróciła się przeciw niemu, ponieważ Pelias czym prędzej wydał mu takie polecenie. Poeci utrzymywali, że myśl o tej próbie podsunęła Jazonowi Hera, pragnąca znaleźć sposób na sprowadzenie z Kolchidy Medei, aby ta zgładziła Peliasa, który wzbudził niezadowolenie bogini, ponieważ nie oddawał należnej jej czci.

Wysłany w ten sposób na poszukiwanie złotego runa Jazon poprosił o pomoc Argosa, syna Friksosa. Ów zaś za radą Ateny, wybudował statek Argo, który miał zabrać Jazona wraz z towarzyszami do Kolchidy (-* Argonauci).

Po powrocie z Kolchidy ze złotym runem i po zawarciu związku z -* Medeą Jazon oddał runo Peliasowi. Od tego momentu występują w przekazach różnice. Albo rządzi on w miejsce Peliasa, albo żyje spokojnie w Jolkos, mając z Medeą syna imieniem Medejos, albo wreszcie Medea czarami doprowadza do śmieiti Peliasa, namawiając jego córki żeby-pod pretekstem odmłodzenia ojca - ugotowały go w kotle (-* Medea, Peliady). Wszystkie córki Peliasa z wyjątkiem najmłodszej Alkestis uczestniczyły w tym mor-destwie. Zabójstwo Peliasa jest uważane za akt zemsty Jazona bądź za bezprawne zagarnięcie tronu, którego padł ofiarą, bądź za śmierć -* Ajsona, której sprawcą był Pelias (istotnie zmusił go do samobójstwa). Śmierć Peliasa pociągnęła za sobą w następstwie wygnanie z Jolkos Medei i Jazona oraz ich ucieczkę do Koryntu. Tam żyli szczęśliwi i spokojni przez dziesięć lat. Jazonowi jednak znudziła się Medea i zaręczył się z Glauke (inaczej Kreusą), córką króla Kreona. Medea wezwała na świadków bogów, na których niegdyś Jazon poprzysiągł jej wierność i posłała w podarunku Glauce suknię ślubną, od której dziewczyna zajęła się ogniem-

Kreon również został dotknięty tym nieszczęściem. Podczas gdy cały pałac płonął, Medea zabiła dwoje swoich dzieci, poczętych z Jazonem i uciekła na cudownym wozie, darze Słońca, który uniósł ją w przestworza.

Jazon tymczasem zapragnął powrócić do Jolkos, gdzie władał Akastos, syn Peliasa. W tym celu zawarł przymierze z -» Peteusem, uskarżającym się na Aka-stosa, i przy pomocy Dioskurów spustoszyli miasto. Następnie Jazon albo też jego syn Tessalos panowali w Jolkos.

Jazon bywa również zaliczany do grona myśliwych uczestniczących w łowach kalydońskich (- Meleager). bg

Hes. Th. 992 n.; Pi. P. 4 passim i schol.; A. R. od 15 do końca; Val. FI. passim; Apd. Bibl. 18,2; 19,16; 18;9.23; n.; 24 n.; III 13.7 o.; O. S IV 40 n.;Paus:Il3,8n.;V 17,9i 10;Lyc. !3IO;Tzct. inLyc. 175;Hyg.fafc, 12 i I3;0v.Her. VI; XII; Senr. in Verg. Eel. IV 34; Sial. Theb III 516; Por. też przyp. — Argonauci, Medea. Por. W. Dconna. w. Rev. Hist. Rei. 1935,1 50-72; G. Dumezil, op. cii. do hasła Hypsipylc.

JOKASTA (loKÓotTj) - w tragedii imię żony Edypa. Przekaz Homerowy daje jej imię Epikasta. Córka tebańczyka Menojkeusa, siostra Hipponome i Kreona, za pierwszym razem poślubiła Lajosa, z którym miała syna -* Edypa. Później, nie rozpoznawszy własnego syna i nie będąc przez niego rozpoznana, poślubiła Edypa i dała mu kilkoro dzieci (-* tab. 3). Gdy dowiedziała się o popełnionym kazirodztwie, powiesiła się.

Inny przekaz utrzymuje, iż Jokasta miała z Edypem dwóch synów, Frastora i Laonytosa, zabitych podczas wojny przeciw Orchomenos i potomkom Minyasa. Po śmierci Jokasty, Edyp pono poślubił -» Euryganeję. bg

Od. XI271-280 i schol.; Apd. Bibl. III 5,7-9;S. OT passim i schol.; E. Ph 1-62: Schol. ad 53; 1760; D. S. IV 64; Paus. IX 2.4; 5.10 n.; X 5,3 n.; Hyg, Fab. 66 i 67.

•JOWISZ (IUPPITER, gen. Iovis) - rzymski bóg, utożsamiany z Zeusem. W pełnym tego słowa znaczeniu najważniejszy bóg panteonu rzymskiego. Objawia się jako bóstwo nieba, światła dziennego, pogody, a także piorunu i grzmotu. Panuje w Rzymie na jemu specjalnie poświęconym Kapitolu, a szczególnie na południowo-wschodnim szczycie (właściwe Capho-lium). Wergiliusz wspomina, jak niegdyś miejsce to porośnięte było dębami (drzewami poświęconymi właśnie Jowiszowi) i jak pasterze niejasno wyczuwali na owych skałach boską obecność. W okresie poprzedzającym przewagę Rzymu Związek Latyński otaczał kultem głównie Jowisza „Latialis”, którego sanktuarium wznosiło się nie w Rzymie, alt na szczycie obecnego Monte Cavo, pokrytej lasem górze, dominującej nad systemem jezior albańskich (jeziora Nemi i Albano). Jowisz kapitoliński jest w dużym stopniu spadkobiercą tego nąjstarszego Jowisza, najwyższego boga związku miast latyńskich (-»również Latinus).

Na Kapitolu rzymskim występuje kilka kultów Jowisza: najsławniejszy, przyćmiewąjący ostatecznie pozostałe - kult Jowisza Nąjlepszego Największego - nie jest nąjstarszy. Został przeniesiony w stosunkowo wczesnym okresie z Kwirynału na Kapitol równocześnie z dwoma innymi bóstwami triady, Junoną i Mint-rwą. Poprzednio znąjdowało się na Kapitolu sanktuarium Jowisza Feretriusa, przypisywane Romulusowi. Tam to poświęcano spolia opinia, to znaczy oręż

14*