IMG58 (2)

264

OLYMPOS

gonii Hezjoda. przypuszczalnie pochodzenia orientalnego. mb

Sieph. Byt. s.v. *A6ava.

OLYMPOS (T>Aupjw>ę)-imię wielu herosów.

I. Syn Kresa, herosa eponima Krety. Kronos oddał mu pod opiekę Zeusa i on to wychował boga. Ale Olympos podsunął gigantom myśl strącenia Zeusa z tronu i zagniewany bóg raził go piorunem. Wszelako po zabiciu Zeus pożałował tego czynu i nazwał własnym imieniem grób Olymposa, znajdujący się na Krecie.

2.    Wedle Diodora imię to nosił pierwszy mąż Kybele, którą z kolei poślubił łasjon. Chodzi tu niewątpliwie o interpretację euhemerystyczną mitu o Kybele, lokalizowanego na górze Olimp w Mysji.

3.    Sławny muzyk grający na aulosie, który uchodził bądź za ojca, bądź (najczęściej) za syna Marsjasza i za jego ucznia. Gdy Marsjasz został zabity przez Apollo-na. Olympos pogrzebał go i opłakiwał, mb

I. Piol. Heph. 2. 2. D.S. V 49. 3. Apd. Bibl. 14,2; PI. Smp. 21Sb n.; Ov. Mn. VI 393: Hyg- Fob. 273.

OLYNTOS. (DAuvOoę) - Istnieją dwie opowieści dotyczące Olyntosa, herosa eponima miasta macedońskiego Olintu. Wedle jednej był synem króla Strymona, a bratem Brangasa i Resosa. W czasie polowania został zabity przez Iwa i Brangas pochował go w miejscu, gdzie zginął. Wedle innej tradycji Olyntos był synem Heraklesa i nimfy Bolbe. mb

Conon IV; Ath. VIII 334 e.

OM FALE fO|i<p(iXT|) - Mit o Heraklesie i Omfale w swej najbardziej znanej postaci ukazuje Omfalę jako królowę Lydii, córkę króla Iardanosa (lub lardanesa). Początkowo, jak się zdaje, mit o Omfale lokalizowano w Epirze, bo tam Omfale występowała jako eponim miasta Omfalion. Niebawem jednak mit przeniósł się do Lydii i tam nabrał kolorytu wschodniej malowni-czości, szeroko wykorzystywanej przez poetów hellenistycznych i przez artystów. Oprócz podanego powyżej rodowodu niektórzy autorzy uważają Omfale za córkę, bądź za wdowę po królu Tmolosie, który pozostawił jej swe królestwo. U niej to przebywał Herakles jako niewolnik. (Co do okoliczności tej niewoli i jej przyczyn Herakles.) Narzuciła ona swemu nowemu niewolnikowi pewne zadania, żądając aby uwolnił jej krainę od rozbójników i potworów. Tak więc Herakles walczył przeciw Kerkopom, przeciw Syleusowi i prowadził wojnę z Itonami, którzy grabili ziemie królestwa Omfale. Herakles zajął miasto służące wrogom za schronienie, zniszczył je, a mieszkańców wziął do niewoli. Omfale podziwiała czyny bohaterskie swego niewolnika, a dowiedziawszy się,- kim byli jego rodzice, zwróciła mu wolność i poślubiła go. Urodziła mu syna imieniem Lamos. Tak wyglądała „uhistoryczniona” wersja, podana przez Diodora.

W wersji „romantycznej” Omfale z miejsca zakochała się w Heraklesie i cały czas jego niewoli przeminął w atmosferze zniewieściałości bohatera. Omfale przywdziała lwią skórę herosa i wywijała maczugą. A tymczasem Herakles odziany w długą lidyjską szatę prządł len siedząc u stóp królowej. Gdy upłynął czas jego niewoli. Herakles opuścił Lydię i powrócił do Grecji, gdzie przed śmiercią dokonał jeszcze wielu bohaterskich czynów, mb

Apd.Bibl. II6.3; 7,8; D.S. IV 31; Ov. Her. IX 55 n.; S. Tr. 247 n.; Luc DDeor. XIII 2; Plu. Qu. Gr. 45; Schol. in Od. XXI 22; Hyg. Fob. 32ij

ONEJROS fOveipoę) - Sen, był demonem Marzeń Sennych. Jego to Zeus zesłał Agamemnonowi, ażeby go zwieść. Na ogół biorąc, sny nie były u personifi kowane, ale w zależności od wyobraźni poetów występował? jako mnóstwo przeróżnych demonów ( — Morfeusz). mb

Ii u 26 n.; Paus. II 10. 2.

*OPS- rzymska bogini Obfitości, była czczona w parze z Saturnem i dlatego często identyfikowana przez Rzymian z Reą. towarzyszką Kronosa, który z kolei bywał utożsamiany z Saturnem. Ops uchodziła za jedno z bóstw sabińskich, wprowadzonych do Rzymu przez Tytusa Tacjusza (Titus Tatius)- co należało do tradycji, jeśli chodzi o wszelakie bóstwa plonów. Miała swą świątynię na Kapitolu, mb

Varr. LL V 64; 74; Augustin. De civ. Dei IV 23; Liv. XXXIX 22,4; Macr. I 10, 19; Fest p. 186.

OPUS fOrcoOę) - heros eponim Lokrów z Opuntu. Uchodził bądź za syna Lokrosa i Protogenei, córki Deukaliona i Pyrry (tab. 8), bądź to za syna Zeusa i córki innego Opusa, króla Elidy, po którym chłopiec odziedziczył imię. Wedle tej drugiej wersji, Zeus powierzył małego Opusa -» Lokrosowi, który nie mając dziecka wychował go jako własnego syna. mb

Pi. O. 9, 86 i schol.; EusL in IL 277,20.

OREJTYJA ( OpefOuta) - 1. Jedna z córek Erech-teusa, króla Aten. Została porwana przez -» Boreasza (tab. 11).

2. W innej wersji córka Kekropsa, a żona Makedona, któremu dała syna, Europosa, eponima miasta o tej nazwie w Macedonii, mb

1- -» Borcas; A R. I 213 n.; schol. ad. v. 211; Hyg. Fab. 14: Hdl. VII 189; Veig. Georg. IV 463 n. 2. Steph. Byz. s.v. Eupamóę.

ORESTES (OpśotTję) - syn Agamemnona i Klytąj-mestry (tab. 2). Mit o nim ulegał przeobrażeniom i obrastał w epizody równocześnie z mitem o jego siostrze, Ifigenii. Wszelako główne zarysy tych opowieści ustaliły się od epopei homeryckich, w których Orestes ukazuje się już jako mściciel ojca (chociaż fakt zabicia Klytajmestry przez jej syna wydaje się nie znany Homerowi). Orestes staje się postacią pierwszoplanową u tragików, głównie u Ajschylosa.

Pierwszy epizod życia Orestesa poznajemy z opowieści trojańskiej, z okresu pierwszej wyprawy Greków, która dotarła do Mysji, do królestwa — Telefosa. Tele-fos, raniony przez -* Achillesa, mógł być uleczony jedynie za pomocą włóczni herosa, przybył więc do Aulidy, gdzie wojska greckie zebrały się po raz wtóry, ale tam żołnierze schwytali Telefosa, biorąc go za szpiega. Chcąc się ratować, Telefos porwał małego Orestesa, najmłodszego z dzieci -* Agamemnona i zagroził zabiciem chłopca, jeśli go prześladowcy skrzywdzą. W ten sposób zmusił, by go wysłuchano, i osiągnął to, że został uleczony.

Tragicy, a szczególnie Eurypides, lubowali się w ukazywaniu małego Orestesa w Au lidzie, dokąd przybył wraz z Klytajmestrą i Ifigenią, w czasie gdy miano ją złożyć w ofierze bogini Artemidzie.

Po powrocie Agamemnona spod Troi i zamordowa-

ORESTES

265

niu go przez Ajgistosa i Klytajmestrę, Orestes uniknął śmierci dzięki swej siostrze Elektrze, która potajemnie wysłała go do Strofiosa, do Fokidy, a ten wychował Orestesa wraz ze swym synem, Pyladesem. Stąd zawiązała się przysłowiowa przyjaźń, która łączyła Orestesa i Pyladesa. Istniały też inne wersje dotyczące sposobu ocalenia Orestesa; niekiedy przypisywano tę zasługę jego opiekunce, bądź wychowawcy, ale na ogół przyjmowano, że uczynił to stary sługa rodziny. Strofios był wujem chłopca przez swe małżeństwo z siostrą Agamemnona, Anaksibią. Mieszkał on w mieście Kirra blisko Delf.

Gdy Orestes osiągnął wiek męski, Apollon zalecił mu, by pomścił śmierć ojca, zabijając Ajgistosa i Klytajmestrę. Sofokles natomiast podaje, że to Elektra pozostająca w kontakcie ze swym bratem zażądała od niego, by pomścił Agamemnona, a Orestes, zanim dokonał tego czynu, zwrócił się po radę do Apollona. Bóg odpowiedział, że dozwala mu na dokonanie tej zemsty. Orestes w towarzystwie Pyladesa udał się do Argos na grób Agamemnona, gdzie złożył w ofierze pukiel swych włosów. Niebawem i Elektra przyszła na grób ojca i poznała włosy swego brata. Taki sposób rozpoznania, który spotykamy w wersji przyjętej przez Ajschylosa, Eurypides uznał za zbyt nieprawdopodobny i zastąpił go pośrednictwem pewnego starca. Sofokles zaś posłużył się w tym celu pierścieniem, który Orestes pokazuje swej siostrze, a był to pierścień Agamemnona.

Dla dokonania zemsty Orestes podawał się za wędrowca dążącego z Fokidy do Argos, by na polecenie Strofiosa przekazać wieść o śmierci Orestesa i zapytać, czy prochy zmarłego mają być przeniesione do Argos czy też mają pozostać w Kirrze. Klytajmestra uwolniona wreszcie od dręczącego ją strachu, by zbrodnia nie została ukarana, uradowana zawezwała Ajgistosa, który wówczas był nieobecny w Argos. Ajgistos, gdy przybył do pałacu, padł zaraz pod ciosami Orestesa. Klytajmestra, usłyszawszy krzyk konającego, przybiegła i ujrzała syna z mieczem w ręku. Błagała go, by ją oszczędził, odsłoniła pierś, którą go wykarmiła, i Orestes był już skłonny ustąpić, ale wówczas Pylades przypomniał mu rozkaz Apollona oraz święty charakter tej zemsty. Wtedy Orestes zabił Klytajmestrę. U Eurypidesa Orestes zabija Ajgistosa, w chwili gdy miał on właśnie złożyć w swym ogrodzie ofiarę nimfom, po czym daje się poznać przybocznym strażom Ajgistosa, chcącym ukarać mordercę, ale na syna Agamemnona nie odważyli się podnieść ręki.

Niebawem Orestes, jak większość morderców, popadł w szaleństwo, ponadto jako matkobójcę od dnia pogrzebu Klytajmestry ścigały go i dręczyły erynie. Ajschylos podaje, że na rozkaz Apollona Orestes szukał schronienia w Delfach przy Omfalos (małe wzniesienie, które wskazywało „pępek świata”) w przybytku boga i że został tam oczyszczony przez samego Apollona. Wiele innych sanktuariów greckich chwaliło się. tym, jakoby były miejscem oczyszczenia Orestesa. Pokazywano nawet kamień, na którym Orestes w trakcie obrzędów miał siedzieć (na przykład w Megalopolis w Arkadii). To oczyszczenie nie uwolniło jednak Orestesa od erynii; uwolnienie tego rodzaju mogło nastąpić tylko po prawowitym procesie sądowym, który ponoć odbył się w Atenach, w miejscu późniejszej siedziby Areopa-gu, a wyrok wtedy wydany został symbolicznie przyjęty za pierwszy wyrok Areopagu.

Poszczególne wersje różnią się co do osoby, która wniosła oskarżenie przeciw Orestesowi. Niekiedy są to same erynie, które stawiają Orestesa w stan oskarżenia przed trybunałem ateńskim, bądź jest nim Tyndareos. ojciec Klytajmestry, bądź też Erigone, córka Ajgistosa i Klytajmestry (— Erigone 2). Mitografowie starożytni zamiast Tyndareosa, o którym mówiono, że nie żył już w tym czasie, wymieniali niekiedy Perileosa, krewnego Klytajmestry (był to syn Ikariosa, brata Tyndareosa — tab. 19). Przy głosowaniu padła równa ilość głosów za oskarżeniem i za uwolnieniem matkobójcy. Ostatecznie Orestes został uniewinniony dzięki Atenie, która przewodniczyła trybunałowi i dołączyła swój głos do głosąw uniewinniających. W podzięce Orestes wzniósł dla bogini ołtarz na wzgórzu Areopagu.

Z podróżą Orestesa do Aten łączy się podanie o powstaniu uroczystości „Dnia Dzbanów” podczas ateńskiego święta Antesteriów. Król Demofont (wedle innych Pandion 2), który rządził wówczas w Atenach, był zmartwiony przybyciem Orestesa. Z powodu ciężkiej na nim zmazy za matkobójstwo król nie życzył sobie, by Orestes uczestniczył w święcie, ani by wchodził do świątyni, ale równocześnie nie chciał go obrazić. W tej sytuacji postanowił zamknąć świątynię i podać na zewnątrz każdemu z uczestników na oddzielnym stole dzban wina. Stało się to zwyczajem i zapoczątkowało Święto Dzbanów.

Istniała inna wersja, wyłącznie argejska, która lokalizowała proces Orestesa nie w Atenach, lecz w Argo-lidzie. Wedle niej Orestes był oskarżony przez Ojaksa i Tyndareosa przed ludem Argos, który skazał go na śmierć, pozostawiając mu jedynie wybór jej rodzaju, zaś lud mykeński skazał go tylko na wygnanie. Ale wersja podana przez Ajschylosa była najbardziej rozpowszechniona.

Po uniewinnieniu Orestes zwrócił się do Apollona z prośbą o radę, co ma dalej czynić. Pytia odpowiedziała, że ostatecznie pozbędzie się szaleństwa, jeśli uda się do Taurydy i odnajdzie posąg Artemidy. I tu pojawia się nowy epizod mitu Orestesa: przygody Orestesa oraz Pyladesa i powrót Ifigenii. Mit ten przedstawił Eurypides w swej Ifigenii w Taurydzie. Po przybyciu do Taurydy Orestes i Pylades zostali uwięzieni przez tubylców, którzy mieli zwyczaj chwytania wszystkich przybyszów, aby następnie składać ich w ofierze bogini Artemidzie. Wpierw zaprowadzono Orestesa i Pyladesa przed oblicze Toasa, króla tego kraju, a następnie przekazano -» Ifigenii, będącej tam kapłanką bogini, ifigenia uwolniła ich z więzów i spytała, z jakiego kraju pochodzą. Niebawem rozpoznała obu. Wtedy Orestes wyjawił jej cel przybycia do Taurydy i rozkaz, jaki otrzymał od Apollona. Ifigenia postanowiła pomóc bratu w zdobyciu posągu Artemidy, którego była strażniczką, i uciec wraz z nimi. W tym celu przedstawiła królowi Toasowi, że nie może złożyć w ofierze cudzoziemca, który był zmuszony opuścić ojczyznę za zabójstwo swej matki, zanim nie oczyści zarówno jego, jak i posągu bogini w wodzie morskiej. Toas dał się przekonać i Ifigenia udała się na brzeg morza wraz z Orestesem i Pyladesem niedaleko miejsca, gdzie stał okręt Orestesa. Oddaliwszy straże scytyjskie pod pretekstem zachowania tajemnicy obrzędów oczyszczenia, wsiadła na okręt wraz z bratem, Pyladesem i posągiem Artemidy. Posejdon jednak zawrócił okręt do brzegów i niewiele brakowało, a Toas byłby nim zawładnął, gdyby nie zjawiła się Atena i nie nakazała mu zaprze-

20*