Obraz (14)

776 PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW

nych i orężnych pojawiły się już bezpośrednio po utracie przez Polskę samodzielności państwowej. Realizowali je członkowie warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zawierała je działalność wileńskich filomatów, T. Czackiego w dziedzinie kulturalnej, K. Druckiego-Lubeckiego i H. Łubieńskiego w dziedzinie industrializacji. Czołowym ich wyrazicielem był S. Staszic, wzywający społeczeństwo do kultywowania „umysłu narodowego” przez rozwijanie „sztuki, umiejętności, rękodzieła, rzemiosła, handlu, rolnictwa”. „Jeżeli wam już nie wolno z innymi ludy chodzić w zawód o narodową sławę bohaterstwa, to wolno wam, owszem wzywają was europejskie narody w zawód o sławę wszystkich innych rodzajów. Idźcież w te ślachetne zabiegi i z cudzoziemcami, i z współzobywatelonymi ludy; a nie ustępując na waszej ziemi nikomu pierwszeństwa w cnotach, w pracach, w naukach, połóżcie na tym wszystkim, cokolwiek ziemia waszych ojców w najwyższych górach, w najgłębszych wnętrza zakopaniach i w morzach i w powietrzu ciekawego, użytecznego zawiera — połóżcie, mówię, na tym wszystkim pracy, dowcipu, wynalazku, umiejętności pierwsze imię Polaka. [...] Paść może i naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny!” (O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, 1805).

Koncepcje legalnej samoobrony narodu rozwijały się zwłaszcza w okresach następujących po klęskach zrywów zbrojnych i akcji spiskowych we wszystkich zaborach jako dążenie do regeneracji organizmu narodowego.

Od 1. 30-tych XIX w. ta forma działalności narodowej przodowała na terenie Wielkopolski, gdzie przemiany struktury społeczno-ekonomicznej były najbardziej zaawansowane. Odpowiadając na zapotrzebowanie czasu formułowano postulaty obywatelskiego równouprawnienia mieszczaństwa, wytwarzania inteligencji, liberalizmu, demokratyzacji i solidaryzmu, aby „połączonymi siłami przez pracę, naukę i oszczędność podnosić upadający dobrobyt [...], a przezeń wzmocnić zagrożoną narodowość” (K. Libelt, 1841). Popularyzowało je poznańskie Towarzystwo Naukowej Pomocy (od 1841), prasa — „Orędownik Naukowy”, „Gazeta Polska”, „Przegląd Poznański”, „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy”, realizowali działacze, jak lekarz-społecznik K. Marcinkowski, organizacje, stowarzyszenia i kluby (m. in. Kasyno Gostyńskie), w których pod pozorem rozrywek towarzyskich prowadzono prace oświatowe i gospodarcze. Głównymi ich celami były: podnoszenie poziomu rolnictwa, pomoc dla polskiego kupiectwa i rzemiosła oraz kształcenie inteligencji. W 1841 r. w Poznaniu otwarty został hotel Bazar.

Sformułowanie terminu „praca organiczna” przypisuje się redaktorowi „Przeglądu Poznańskiego” J. Koźmianowi (1848). W zaborze pruskim podjęto też próbę zorganizowania ogólnopolskiej instytucji dla zespolenia legalnej i pokojowej samoobrony narodowej. Zaprojektował ją w 1848 r. filozof i polityk A. Cieszkowski pod nazwą Ligi Polskiej. Działająca w 1. 1848 — 1850 Liga skupiła ponad 25 tysięcy członków w Poznańskiem i na Pomorzu Gdańskim; główną domeną jej aktywności była praca oświatowa prowadzona pod hasłami obrony wiary, języka i ziemi, a terenem działania — wieś. Postulaty „pracy organicznej” propagowały następnie pisma: „Tygodnik Wielkopolski” (1870-1874) i „Ognisko” (1874-1875).

W zaborze austriackim do działalności typu pracy organicznej należały oświatowe i gospodarcze akcje prowadzone głównie przez duchowieństwo na terenie wolnego miasta Krakowa w 1. 1816—1845, a w 1. 1840—1845 inicjatywy grupy ziemiańskiej pod przewodnictwem L. Sapiehy w celu oczynszowania chłopów oraz organizowania instytucji gospodarczych (m. in. Galicyjskiej Kasy Oszczędności, Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarczego). Z Galicją związana była też działalność filozofa i socjologa J. Supińskiego, uważanego za pierwszego teoretyka ekonomiczno--społecznej koncepcji pracy organicznej okresu pozytywizmu, autora dzieła Szkoła polska gospodarstwa społecznego (1862—1865). Dzieło to, zawierające wykład zasady oparcia ekonomiki kraju na liberalizmie i solidaryzmie w przystosowaniu do warunków miejscowych, wywarło jako naukowa inspiracja wpływ w skali ogólnopolskiej. Po powstaniu styczniowym postulaty rozwoju kultury i gospodarki jako drogi „organicznego” działania dla odbudowy potencjału narodowego propagowały w Galicji pisma orientacji liberalno-demokratycznej — lwowski „Dziennik Literacki” pod redakcją J. Dobrzańskiego (m. in. L. Powidaj, Polacy i Indianie, 1864) i krakowski „Kraj” (1869 — 1874) pod red. L. Gumplowicza, uznając pracę organiczną za „szczyt patriotyzmu”. Wybitnym działaczem w tej dziedzinie był publicysta i przemysłowiec S. Szczepanowski, autor prac: Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (1888), Myśl o odrodzeniu narodowym (wyd. 1903). Z pozycji bezwzględnego legalizmu i lojalizmu państwowego zasady pracy organicznej głosiło konserwatywne ugrupowanie polityczne tzw. stronnictwo „stańczyków” (J. Szujski, Kilka prawd z dziejów naszych ku rozważeniu w chwili obecnej, 1867; wyd. zbiorowe Teka Stańczyka, 1868 — 1869).

W zaborze rosyjskim reprezentatywnym rzecznikiem pracy organicznej był przed r. 1863 A. Zamoyski, w 1. 1857 — 1861 prezes Towarzystwa Rolniczego, propagator uregulowania