Obraz (191)

216 EGZOTYZM

i prawa ludów do życia zgodnego z ich tradycjami. Na płaszczyźnie ideowej był egzotyzm składnikiem formuły humanizmu, obejmującego także narody „barbarzyńskie” („dzikie”). Zrehabilitowana „dzikość”, różniąca sferę egzotyki od kultury europejskiej, stawała się synonimem naturalności i pierwotności, z którymi to zjawiskami wiązano pojęcie ducha narodowego. Duchowi narodowemu zaś przysługiwał w myśleniu romantycznym atrybut „indywidualności”, niepowtarzalności, niesprowadzalności do istoty duchowej innych narodów. Stąd tematyka egzotyczna stawała Się u nas często synonimem, maską lub metaforą idei niepodległościowych.

Egzotyzm romantyczny w literaturze miał zwykle ideologiczne zabarwienie antyfeudalne lub anty kapitalistyczne. Był manifestacją krytycznego stosunku lub rozczarowania do europejskiej rzeczywistości społecznej i obyczajowej, zakłamanej, wedle opinii pisarzy romantycznych — nacechowanej zmaterializowaniem, konwenansami i niesprawiedliwością. Te aspekty kryzysu zaufania do systemów społecznych Europy wystąpiły zwłaszcza w utworach o tematyce orientalnej, stanowiących najliczniejszą i najciekawszą grupę dzieł o tematyce egzotycznej.

W dziedzinie estetycznej pojęcie egzotyzmu kształtowało się w polemice z monizmem klasycystycznego modelu sztuki i kanonów piękna. Faworyzowaniu antycznych wzorów grecko--rzymskich i francuskich romantycy przeciwstawili różnorodność ideałów artystycznych. „Nie ^jestże mieszkaniem ludzi cała ziemia Pańska? Jeżeli Aganippe, Aretuza, Cyrce, Cefiz brzmią wdzięcznie, czemuż by Jordan, Kyr, Ganges nie miały toczyć ożywczych nurtów, a nawet i zdrój pustyni Tebaidy?” — pisał anonimowy wileński recenzent książki W. Patersona Jona legenda z innymi poezjami („Dziennik Wileński” 1824). Nie kwestionując samej zasady naśladowania literatur obcych, romantycy ostrzegali przed kostnieniem twórczości wedle jednego wzorca, a w świecie egzotycznym znajdowali źródła odnowienia sztuki: „Gdyby Grecy znali poezję barbarzyńców i lubili się nią zajmować, może by znaleźli siły nowe i nie zostali się przez piętnaście wieków naśladowcami wzorów starożytnych” — pisał Mickiewicz (O krytykach i recenzentach warszawskich, 1828). Mieszanie się kultur „cywilizowanych” z „barbarzyńskimi” oraz czerpapie inspiracji od „barbarzyńców” uważano za warunek dynamiki kulturowej. O niezbędności tematyki ! egzotycznej przesądzała fascynacja wszystkim, co odległe i nieznane, dziwne i tajemnicze. Krainy dalekie i obyczaje zagadkowe zyskiwały stempel poetyczności na tej samej zasadzie, co i dawniej pogardzany folklor, plebejska twórczość miejska itp.    _J

W geografii egzotyki ukształtowanej przez romantyzm polski uprzywilejowane miejsce zajął Wschód, ^zwłaszcza jnuzułmański. Znacznie skromniejszą rolę odegrał amerykanizm, zupełnie Tnarginesową egzotyzm związany z innymi rejonami kuli ziemskiej. W kategoriach egzotyzmu można też rozpatrywać niektóre stylizacje Północy pozaeuropejskiej (jak np. obrazy Sybiru w Anhellim <1838) Słowackiego), jednakże europejską Północ traktowano jako dziedzinę terytorialno-duchowej wspólnoty, do której należy i nasza kultura. Egzotyka afrykańska pojawiła się dopiero w czasach pozytywizmu. Najgłośniejsze jej literackie realizacje znalazły się w twórczości Sienkiewicza: Listy z Afryki (1891 —1892), potem W pustyni i w puszczy (1910—1911). Wcześniejsze utwory afrykańskie, wiersze H. Jabłońskiego z 1. 1861 — 1868, nie zyskały większego rozgłosu.

O ukierunkowaniach przestrzennych egzotyzmu polskiego decydowała tradycja polityczna i kulturowa oraz bieżące doświadczenia kolejnych pokoleń pisarzy. Skromna pozycja egzotyki zaoceanicznej wiązała się z nieobecnością Polaków na szlakach podbojów kolonialnych i handlu morskiego. Amerykański nurt egzotyzmu rozpoczynał się poematem S. Jaszowskiego Mulatka (1833) i powieścią A. Tyszyńskiego Amerykanka w Polsce (1837) z nawiązaniami do czasów legionowych i ekspedycji na San Domingo, przy czym tematyka amerykańska niewiele tu miała znamion egzotyczności. Podobnie było w pamiętnikarstwie i twórczości literackiej emigrantów międzypowstaniowych (np. I. Domeyki, A. Jakubowskiego, J. Juźwikiewicza, C. Norwida), w pisarstwie M. Jatowta, potem w twórczości Sienkiewicza. Ich zainteresowania kierowały się ku kwestiom bytu materialnego Polaków w „nowym świecie”, ku niewolnictwu Murzynów, rozwojowi gospodarczemu Ameryki i losom ludności etnicznej. Nosicielami indiańskiej egzotyki amerykańskiej dla czytelników polskich byli w XIX w. głównie Chateaubriand i J. F. Cooper. Ujęcia pamiętnikarskie innych krajów zamorskich, np. Australii w Opisie podróży do Australii i pobytu tamże od 1852 do 1856 roku (1858) S. Korzelińskiego czy pamiętnik B. Dolańskiego z bytności w Australii w 1. 1852—1855 (wyd. 1981), nie pretendowały do miana literatury pięknej i podobnie jak relacje pamiętnikarskie z Ameryki zawierały głównie obrazy życia emigracyjnego.

Analogiczne do fascynacji egzotyką w podstawowym znaczeniu tego słowa były zainteresowania egzotycznymi zjawiskami rodzimymi. Wyrażały się one przede wszystkim w utworach o życiu ludności żydowskiej i cygańskiej, sporadycznie także spolonizowanych Tatarów (Selim Mirza <1877) Sienkiewicza). Jako egzotyczne ujmowano również życie zamkniętych grup społecznych ludności polskiej, rządzących się specyficznymi prawami. Tak jest np. w obrazach obyczajów