Obraz (22)

NOWELA

NOWELA

619

larzenia, które dych opowieś-tki egzotyczne j tendencji — o uwagi, m narratorem cyjnych: świat od świadomo-razem jednak awione wyda-o. Dotyczy to ityczność: list, yć subiektyw-

u podlega nie inuje narracja odstawionych jako sygnał raniczone lub ej 3-osobowa twej z mocno aalna w wersji

inie Pamiątek racja gawędo-L Wyznaczała ^rackiego oraz ę świata oraz ikcja narracji, a.

;ci, idealizację Chodźki; styl e pośmiertnie ch z przeszloś-Saszyńskiego. _fczna nowela nowelistyczny kontynuatora brazki (1889). i przygoda na lty gawędowe yka (Drobiaz-

dną znamien-)wać, podając iące ilustracją rozumianym

wieceniowego dne (1838) K. ych odmianą pouczającej, ■szych warstw przyświecają ycznych, sens mrów. Celem mi i psychicz-

lastawione na nić etycznych.

Moralistyka realizuje się poprzez dwie kategorie: typowość i tendencyjność. Dążenie do doraźnej aktualności społecznej nawet problematykę psychologiczną zamienia w tworzenie pozytywnych (lub negatywnych) wzorców osobowych (np. Dobra pani i A... B... C...<1888> Orzeszkowej). Nieliczne formy paraboliczne i moralitetowe przenoszą problematykę moralną na płaszczyznę alegorycznego uogólnienia.

Scjentystyczne nastawienie z pozoru eliminowało wszelkie tendencje moralistyczne z nowelistyki naturalistów, w istocie jednak korzystano tu z satyrycznych środków oddziaływania, takich jak karykatura, pamflet, hiperbola, które były spotęgowanym sposobem wywoływania efektów dydaktycznych; odmianę dydaktyzmu zintelektualizowanego, opartego na komizmie, grotesce, paradoksie, zawierają np. nowele G. Zapolskiej.

Poetyka romantyczna kształtowała się w nowelistyce niejako z równoczesnym ujawnieniem i demaskacją reguł w niej występujących. Ironiczna stylizacja i parodystyczne przetworzenie motywów romantycznych pojawia się już w 1. 40-tych np. w Uśmiechu szyderczym (1846) i Zemście pana Bolesława (1846) J. Dzierzkowskiego, w latach późniejszych — w „powiastce” Z bliska i z daleka (1853) F. Faleńskiego.

W 1. 60-tych ustala się pojęcie noweli jako gatunku realistycznego. Już w 1865 r. w Encyklopedii Orgelbranda zostaje sformułowane ograniczenie, zawężające strukturę nowelistyczną jedynie do utworów tworzonych w poetyce realistycznej; „Nowella równie jak romans i powieść opiera się na rzeczywistości [...], ogranicza się na pojedynczych rysach i epizodach z życia najbliższej przeszłości i teraźniejszości czerpanych, choćby tylko prawdopodobnych, byle nie wkraczających w dziedzinę cudowności lub dziwactwa”. W definicji tej jeszcze jeden element jest charakterystyczny dla ówczesnej świadomości gatunkowej epoki: nowela zestawiona z powieścią i romansem dopiero na ich tle zyskuje własną autonomię, wyrażającą się w wycinkowym, epizodycznym ujmowaniu tej rzeczywistości, którą tamte formy przedstawiać mogły w całym panoramicznym skomplikowaniu.

Elementy społecznego programu pozytywistycznego, formułowanego w powiązaniu z autobiograficznymi przeżyciami, pojawiają się w debiucie nowelistycznym Orzeszkowej: w Obrazku z lat głodowych (1866) i w Początku powieści (1866) i wyrażają tendencje krytycznego, bezkompromisowego obnażania konfliktów społecznych oraz postulują zejście do „nizin społecznych”. Program ten powraca w jej nowelistyce tendencyjnej, zebranej w 3-tomowym cyklu Z różnych sfer (1879-1882).

Z programowych założeń „młodej” prasy pozytywistycznej wyrasta wczesna nowelistyka Sienkiewicza (Humoreski z teki Worszylły, 1872-1873). Problematyka społeczna i polityczna zarazem pojawia się niemal w całej późniejszej twórczości nowelistycznej autora Szkiców węglem (1877), Janka muzykanta (1879) i Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1879).

Pierwsze utwory nowelistyczne Prusa, bardziej związane z tradycją dickensowską niż z pozytywistycznymi tendencjami programu „młodych”, kreują nowego realistycznego bohatera: ubogiego mieszkańca najbiedniejszych dzielnic Warszawy (Lokator poddasza, 1875; Sukienka balowa, 1876). Nowelistykę tendencyjną uprawiał również czołowy szermierz idei pozytywistycznych — A. Świętochowski. Jego nowele, szczególnie z tomów O życie (1879) i Klemens Boruta (1880), wyróżniają się żywym udramatyzowaniem fabuły.

W twórczości nowelistycznej M. Bałuckiego elementy tendencyjnej krytyki społecznej łączą się z konwencjami prozy obyczajowej w stylu Korzeniowskiego, wątkami sentymentalno-romansowy-mi oraz motywami sensacyjno-brukowymi. W nowelach z 1. 60-tych i 70-tych dominuje pierwiastek humoru (Komedia za kratą, 1867; Ostatnia stawka, 1876; Album kandydatek do stanu małżeńskiego. Z notat starego kawalera, 1877); w późniejszych pojawia się ujęcie satyryczne. W 1. 1875—1883 powstało kilkanaście nowel S. Tabęckiej (Chłędowskiej) w powierzchowny i schematyczny sposób podejmujących pozytywistyczne tezy rozpraw publicystycznych; pod wpływem tendencji pozytywistycznych pozostają też częściowo wczesne nowele „wojującego antypozytywisty” T. Jeske-Choiń-skiego (np. Trafiła kosa na kamień, 1878).

W 1. 80-tych nowela staje się dominującym ilościowo gatunkiem literackim. W 1881 r. w „Prawdzie” drukowała pierwszą swą nowelę Klucznik Ostoja (J. Sawicka), autorka wysoko ceniona przez Prusa, Orzeszkową i Dygasińskiego. W 1. 1881 — 1895 opublikowała 4 tomy nowel, w których autentyczna obserwacja prowincjonalnych środowisk góruje nad schematem pozytywistycznych tendencji. Twórczość nowelistyczna Orzeszkowej poza cyklem Z różnych sfer reprezentowana jest w tych latach przez pogłębione studia psychologiczne (m. in. tom Drobiazgi, 1888). Najwybitniejsze w tym czasie dzieła nowelistyczne Prusa to Powracająca fala (1880), Michalko (1880), Katarynka (1881), Kamizelka (1882), Grzechy dzieciństwa (1883), Omyłka (1884), Na wakacjach (1884), Cienie (1885), Z legend dawnego Egiptu (1887). Nowelistykę tę charaktery-

k. i