PICT0005

wprowadzanie od X—XI w., początkowo na użytek zewnętrzny, potem —* wewnętrzny. Analogie w stosunkach czeskich i węgierskich potwierdzają te przypuszczenia ^M.

Na wagę dokumentu, jako środka dowodowego, zwróciły uwagę księcia i kleru zgromadzenia zakonne sprowadzane do Polski. Klasztory benedyktynów, cystersów i joannitów pierwsze upominały się o potwierdzanie na piśmie otrzymanych nadań. Opaci tych klasztorów, cudzoziemcy, przywozili ze swych krajów kult dla słowa pisanego. Nie znając zwyczajów polskich i ludzi nie mogli mieć zaufania do ustnego świadectwa, tym bardziej, że chodziło o majątki i zwolnienia immunitetowe. Przywozili oni również ze swych macierzystych klasztorów formularze kancelaryjne i według własnych wzorów sami spisywali dokumenty w swoich skryptoriach, dbając o to, aby zostały one zaopatrzone w listę świadków i opieczętowane pieczęcią darczyńcy.

Za przykładem klasztorów poszedł rodzimy kler domagając się coraz częściej od panującego opieczętowanego i uwierzytelnionego dokumentu. Tak rozpoczął się od II połowy XII w. okres dokumentu odbiorcy, potem zaś w XIII w. — dokumentu wystawcy.

Można by więc przyjąć, że w okresie kształtowania się urzędu kanclerza w Polsce w XI—XII w. występowały następujące zjawiska charakterystyczne:

1)    Capelła na dworze panującego prowadziła w XI—XII w. szereg czynności administracyjnych, liturgicznych i innych na polecenie kanclerza, zabezpieczała na piśmie dokonane czynności prawne i przygotowywała i spisywała korespondencję książęcą. Istniała w Polsce piastowskiej co najmniej od początków XI w., tj. przed okresem, gdy źródła i dokumenty podają nam imiona kanclerzy, kierowników capelli (1112—1147).

2)    Kanclerz pełnił funkcje doradcze przy księciu, pomagał mu w zarządzaniu sprawami wewnętrznymi i w polityce zagranicznej, był on również opiekunem insygnium władzy, jakim była pieczęć książęca.

3)    Kancelaria stopniowo odrywająca się od capelli rozwijała formy swej pracy w miarę rozwoju instytucji prawnoustrojowych, społecznych i gospodarczych, które — między innymi — umacniały wagę dokumentu jako środka dowodowego. W pierwszej fazie swego istnienia, tj. do II poł. XIII w., kancelaria nie przywiązywała wiele uwagi do dokumentu odbiorcy, przede wszystkim uwierzytelniając go. Sporadycznie tylko spisywano dokumenty w kancelarii wystawcy.

4)    Przy boku kanclerza (a co najmniej od r. 1189 na dworze księcia--seniora również przy boku podkanclerzego) pracował wyznaczony do spraw kancelaryjnych jeden z kapelanów (łub kilku kapelanów w za-

°J. Sebśack, Dat Verhiltińt zar Urkuade alt methndttcher Factor der Hęiomttiteke* Arbeit, Steru* Pra*t_ Broo C. f. IBM. %. S—i. Szent-płtcry. Jfspytr oklntlu*. Bodapest 1920, u 44—<7 (okres 1077—1205).

ieżności od potrzeb). Ći kapelani-pisarze uczestniczyli w miarę potrzeby w obradach rady książęcej i spisywali zlecane im sprawy, korespondencję księcia i nieliczne w tym okresie dokumenty.

LITERATURA

M. Bielińska, W Kwestii początków kancelarii polskiej, Stud. źródł,, t. 13, 1968, s. 63—71.

Z. F i a 1 a, K poiótkum listin a panocickł kancelafe w Cechóch, Hist. Sborn. CSAV, 1955, Nr 1, s. 27 i nn.

J.    Fleckenstein, Die Hofkapelle der deuttchen Kiźnige. J. Grundlagen. Die Karolingische Hofkapelle, Stuttgart 1959.

A. Gieysztor. Nad statutem łęczyckim 1180 r.: odnaleziony oryginał buUi Aleksandro 11/ z 1181 r. Księga Pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 1958, s. 181—207.

S. G o r 1 i t z. Beitrdge zur Geschichte der kóniglichen Hofkapelle im Zeitalter der Ottonen und Salier bis zum Beginn des InoestUurstrettes, Hist-Dipl. Forschungen, t 1, 1936.

O. Górka, Przyczynki do dyplomatyki polskiej XII w.. Kwart hlst., t. 25, 1911, s. 363—428.

W. Kętrzyński, Studia nad dokumentami XII wieku, RA U h-f, t 28, 1891, s. 200—320.

S. Kętrzyński, Początki dokumentu w Polsce, Kraków 1931.

Tenże, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, t 1, Warszawa

1934,    s. 81—128.

S. Krzyżanowski, Początki dyplomatyki polskiej. Kwart hist, t 6, 1892, s. 781—820.

Tenże, Jeszcze o początkach dyplomatyki polskiej. Kwart hlst, t 7, 1893, s. 192—195.

G. Labuda, Miejsce powstania kroniki Anonima-Galia. Prace z dziejów Polski feudalnej. Księga ku czci R. Gródeckiego. 1960, s. 107—121.

K.    Malcczyński, O kanclerzach polskich XII wieku, Kwart, bfst, t 42, 1928,

S. 29—51.

Tenże, Zarys dyplomatyki polskiej wieków Średnich, Wrocław 1951, ł 57—98.

W. Semkowicz, Uwagi o początkach dokumentu polskiego. Kwart hlst, t 49,

1935.    s. 1—55.

I.    Szentpótery, Magyar okleniltan. Buda pert 1930. t. 38—77.

J.    Szymański. Nauki pomocnicze historii. Lublin 1968, Dyplomatyka, s. 73—79.

ZrÓdla

Z. Kozlowska-Budkowa. Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, z. 1 (do końca XII wieku), Kraków 1937.

S. ZARYS ORGANIZACJI KANCELARII KSIĄŻĘCYCH W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO

W pierwszym okresie podziału dzielnicowego po r. 1138. książę-zwierz-chnik posiadał określone uprawnienia w stosunku do pozostałych książąt dzielnicowych, co przejawiało się, między innymi, w kierowani" polityką

147