PICT6357

U zależności od sposobu uogólniania wyników z badań, wyróżniamy dwa rodzaje wyjaśnienia dedukcyjne i indukcyjne.

a) Wyjaśnienie dedukcyjne

Wyjaśnienie dedukcyjne nu zastosowanie głównie w naukach przyrodniczych Zakłada ono prawdziwość zależności ogólnej, w której fakt wyjaśniany (crplanan-dum to co wyjaśniamy) jest logiczną konsekwencją przesłanek wyjaśniających (itwplananscm to co wyjaśnia). W wyjaśnieniu dedukcyjnym dane zjawisko wyjaśniamy. wskazu jąc, że może ono zostać wyprowadzone / określonego prawa ogólnego. I tak np.: wyjaśnienie zjawiska osiadania pary wodnej na zewnętrznej powierzchni szklanki napełnionej wodą z lodem lub zjawisko powrotu obiektu rzuconego w powietrze, mo/na w najogólniejszym zarysie wyjaśnić następująco:

Jeżeli temperatura szklanki napełnionej wodą z lodem jest niższa od temperatury powietrza, wówczas powietrze, w którym znajduje się para wodna w stanie lotnym skrapla się zawsze, kiedykolwiek zetknie się z dostatecznie zimną powierzchnią.

Wyjaśnienie zjawiska powrotu obiektu rzuconego w powietrze na ziemię, oparte jest o prawo grawitacji Newtona, które zakłada, że dwa ciała we wszechświacie przyciągają się z silą proporcjonalną do iloczynu ich mas * rn₃" i odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu ich odległości    co

//i, * ///,

można zapisać wzorem /•' = ——— --.

r

Badacz, który' stwierdzi, że para wodna zawarta w powietrzu przechodzi wstań ciekły każdorazowo, jeżeli zetknie się z odpowiednio zimną powierzchnią i że wzajemne przyciąganie się ciał dotyczy wszystkich obiektów we wszcchświccic, może oczekiwać, że dane zjawisko wystąpi każdorazowo wówczas, gdy spełnione będą przesłanki spełniające to twierdzenie ogólne. Koniecznym zatem warunkiem wynikającym z prawa ogólnego jest przyjęcie założenia, iz dotyczyć ono będzie wszystkich możliwych przypadków. Można powiedzieć, iż w wyjaśnianiu dedukcyjnym przesłanki prowadzą do określonych wniosków. Oznacza to. że wtedy i tylko wtedy, gdy przesłanki są prawdziwe to i wyprowadzone na ich podstawie wnioski będą prawdziwe. Jeżeli natomiast przesłanki będą fałszywe, to i wynikające z nich wnioski będą także fałszywe. Wyjaśnić jakieś stan, zdarzenie czy proces, to nic innego jak wykazać, iż zdanie stwierdzające jego zajście wynika z pewnych zdań ogólnych i stwierdzających zajście zjawisk czy procesów opisanych przez poprzedniki tych zdań ogólnych Dedukcyjny schemat wyjaśnienia jakiegoś stanu czy zdarzenia „Z” przez jedno ogólne stwierdzenie, przedstawić można w sposób następujący:

Zjawisko wyjaśniające:    Zdanie ogólne stwierdzające stały związek

między „B” i ..Z”;

Zjawisko wyjaśniane:

Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście zdarzenia ..Z".

Dla tego typu wyjaśnień nadają się jedynie niektóre rodzaje twierdzeń ogólnych. te mianowicie, w których zajście zjawiska ..B" jest wystarczającym warunkiem zajścia zjawiska ..Z”, gdyż tylko wtedy z podanego zbioru zdań wyjaśniających logicznie wynika zdanie wyjaśniane [S. Nowak 1985, s. 353]. Przyczynowo-skutkowy model nauk przyrodniczych jest stosowany nic tylko w odniesieniu do zjawisk fizycznych, ale także do przyrodniczych.

b) Wyjaśnienie indukcyjne

W każdej nauce istnieje wiele wyjaśnień nicmających postaci dedukcyjnej Dotyczy to w szczególności zjawisk społecznych, wśród których nic spotykamy wielu ogólnych t uniwersalnych generałizacji. Utopijnym byłoby poszukiwanie praw, które rządzą ludzkim zachowaniem. Prawa takie generalnie nic istnieją, ponieważ nie jesteśmy w stanic uwzględnić wszystkich czynników i uwarunkowań, wpływających na nasze zachowania. Zależą one przecież nie tylko od cech osobowych ludzi, ale także od splotu wielu czynników społeczno-zawodowych, ekonomicznych, psychicznych, kulturowych, obyczajowych. jak i od doświadczenia życiowego czy kontekstu w jakim dana osoba się znajduje. Można natomiast, opierając sic na przeprowadzonych obserwacjach jak i posiadanej wiedzy, generalizować pewne zjawiska, które wyjaśniają występowanie związków przyczynowo-skutkowych i które odnoszą się do sposobu zachowania i postępowania ludzi. Moglibyśmy dowodzić, że osoby z. wyższym wykształceniem uzyskują wyższe dochody niż ludzie gorzej wykształceni Nauczyciel może wyjaśniać przynależność części uczniów do grup o działaniach destrukcyjnych, gdyż posiada pewne doświadczenie zawodowe, z którego wynika, że dzieci z rodzin patologicznych częściej należą do takich grup niż dzieci z rodzin normalnych. Jednak z tezy zakładającej prawdopodobieństwo przynależności dzieci z tych rodzin do grup o działaniach destrukcyjnych. nic wynika ani to. że dzieci z danej klasy wywodzące się z takich rodzin należą do takich grup, ani to, że do takich grup nic należą. Nauczyciel może jedynie przypuszczać, że istnieje pewien stopień prawdopodobieństwa wystąpienia tego zjawiska wśród uczniów danej klasy, ale nic jest pewny, że zjawisko to na pewno występuje. Obserwator, który chce np. wyjaśnić przyczyny agresywnego zachowania ucznia wobec nauczyciela, może odwołać się do jego postawy i założyć, że dany uczeń nie lubi nauczyciela. Jednak wyjaśnienie takie byłoby mało przekonywujące, gdyż przyczyna agresywnego zachowania ucznia wobec nauczyciela, wynikająca z jego postawy, nic dostarcza wyczerpujących przesłanek, z których wynikałoby jednoznacznie jej następstwo. tj. agresywne zachowanie ucznia wobec nauczyciela. Wyprowadzenie

31