skanuj0109

208 Słowotwórstwo

typu zaświadcza mieszka 'zamieszka’ (w. XIII). Według spostrzeżenia Doroszewskiego przyrost formacji na -k(a) przypada na wiek XIX, kiedy ten formant wypiera dawniejsze -ek, np. starsze odrobek podpitek, ale nowe obróbka przeróbka wypitka.

§ 26. Nazwy właściwości

Są to rzeczowniki oderwane, które nazywają właściwość, pochodzą od przymiotników, liczebników, zaimków i rzeczowników, wyjątkowo od czasowników.

1.    -ość z- *-oste (przypuszcza. się, że ten formant powstał z połączenia dwu formiantów: *-o!(s), jak w poi. dobroć wilgoó, oraz *-ł(&), jak w poi. śmierć maść; *-ot-tb miałoby przejść w *-ostb, por. scs. fistostb dobrosth skorostb chytrostb, poi. czystość złość starość lekkość młodość dziwność smaczność wnętrzność białość dziecięcość głębokość dojrzałość jedność dwojakość wielość jakość nicość tożsamość; w związku z budownictwem powstają nowotwory odprzymiotnikowe, np. studżicnność przepustowość pawilonowość szkieletowość konstruktywność osiowość graficzność różnokierunkowość bezperspektywność. Nie używane w nowszej polszczyźnio, np. czsność glupość jeszutność 'marność’ łączność nieprawiedlność rozli-czytość 'rozmaitość’ zdradność urępność 'piękność’ cirpiedliwość gardość leność 'lenistwo’ mierzioność ochędożność potemność ‘pomyślność’ zakamia-łość zazrość 'zazdrość’ żądość 'pożądliwość’. Dawność formacji zaświadczają czystość jedność (w. XTV).

2.    -stw(o) z- *-6stv{o); por. scs. bogalbsteo mpnożbsteo ćUmSĆbstno dćvs-stvo, poi. skąpstwo głupstwo dzieciństwo łakomstwo lenistwo (e^leniwstwo) ubóstwo chamstwo męstwo kapłaństwo donesicielstwo; nie używane w nowszej polszczyżnie: wycięzstwo nieumieństwo dziewstwo kradzieżstwo za-koństwo przestrzeństwo kmiectwo niewinowactwo cielesieństwo 'cielesność’. Dawność formacji zaświadczają: podobieństwo żebraezstwo (w. XIV).

3.    -owstw(o), pisane zgodnie z wymową -ostwo, formant wyodrębniony z grupy tych rzeczowników omówionych w p. 2, które mają za podstawę słowotwórczą przymiotnik z przyrostkiem -oto-, jak ojc-ow-stwo, np. sma-koszostwo szelmostwo frantostwo łotrostwo (wyraz notowany w słowniku Lindego od wieku XVII).

i. -eństw(o) — formant wyosobniony z grupy tych rzeczowników omówionych w p. 2., które mają za podstawę słowotwórczą przymiotnik z przyrostkiem -n-, jak podobny : podobieństwo, np. maleństwo 'małość’ starszeństwo wdowieństwo pierwszeństwo. Dawność formacji zaświadcza człowieczeństwo (w. XV).

5. -of(a) ć- *-o<(o); por. scs. iistota dobrota nagola skorota. Jest to ten sam formant -ot-, o którym będzie mowa w § 29, 5 np. ślepota tępota lichota głuchota spiekota zgryzota ochota (ś- ochwota oćhwy 'rześki’); nie używane w nowszej polszczyżnie: jednola czystota krzywota mrokota. Dawność typu zaświadcza np. dobrota (w. XIV).

fi. -izn(a)\-yzn(a), formant niejasnego pochodzenia,. który w innych językach słowiańskich ma nieraz obocznik -in(o). Rzeczowniki te nazywają pierwotnie, a przeważnie i dotąd, właściwości; wtórnie mogą się one stać nazwą konkretnego przedmiotu, np. bielizna mielizna, a za podstawę mają przeważnie przymiotniki, np. siwizna golizna bielizna szarzyzna sla-bizna zgnilizna surowizna podobizna drożyzna ojczyzna; z nowotworów XX w. można wymienić tkliwizna bohaterszczyzna wątlizna hardzizna bo-sizna plowizna. Dawność typu zaświadcza potrzebizna (w. XIV).

7.    -d{a) <— *-sd(o); por. scs. pramda maibda. Tylko w wyrazach krzywda prawda wróżda — wszystkie znano od wieku XIV; w późniejszej epoce formant martwy.

8.    -e o- *-s wyznacza zarówno pochodność rzeczownika od przymiotnika lub liczebnika, jak i formę M 1. p., np. czerń czerwień zieleń żółć ćwierć. Dawność typu zaświadcza np. biel (w. XV).

§ 27. Nazwy narzędzia

Są to rzeczowniki, które nazywają narzędzie lub środek potrzebny do wykonania czynności, dlatego w zasadzie są to wyrazy pochodne od czasowników, wyjątkowo od rzeczowników i wyrażeń przyimkowych.

1.    -acz (por. § 19, 1), formaut nazw działacza osobowego, może wystąpić też w' funkcji działacza nieżywotnego, czyli właśnie narzędzia, np. ogrzewacz wyklnwacz rozpylacz skraplacz zakraplacz. Najdawniejszy, ale zupełnie odosobniony przykład tego typu to pogrzebacz (w. XVI). Szersze zastosowanie zdobywa dopiero w nowopolszczyźnie w związku z rozwojem słownictwa technicznego.

2.    -ak (por. § 19, 9); i tu formant nazwy działacza osobowego rozszerza się na narzędzie jako formant działacza nieżywotnego, np. bijak mieszak krajak poglębiak podtrzymy wak pomniejszak popychak prężak. W słowniku Lindego spotykamy przykłady z wieku XVII: czerpak rzezak 'nóż’ skrobak 'póz do skrobania’. W najnowszym słownictwie technicznym formant produktywny.

3.    -ark{a), formaut wyosobniony z typu kolejarka pielęgniarka, tj. rzeczowników, które nazywają kobietę na podstawie odnośnej nazwy zawodowej męskiej (por. § 24,1). I tu mamy do czynienia z rozszerzeniem nazwy osoby od wykonywania zawodowej pracy na nieżywotnego sprawcę czyn-.14 — Gramatyka hist jęz. poi