skanuj0109

208 Słowotwóretwo

typu zaświadcza mieszka 'zamieszka’ (w. XIII). Według spostrzeżenia Doroszewskiego przyrost formacji na -k{a) przypada na wek XIX, kiedy ten formant wypiera dawniejsze -ek, np. starsze odrobek podpitek, ale nowe obróbka przeróbka wypitka.

§ 26. Nazwy właściwości

Są to rzeczowniki oderwane, które nazywają właściwość, pochodzą od przymiotników, liczebników, zaimków i rzeczowników, wyjątkowo od czasowników.

1.    -ość o- *-ostb (przypuszcza się, że ten formant powstał z połączenia dwu formantów: *-o!(s), jak w poi. dobroć wilgoć, oraz *-<(»), jak w poi. śmierć maść; *-ot-tb miałoby przejść w *-ostb, por. scs. ćistostb dobrostt skorostb chytrosts, poi. czystość złość starość lekkość młodość dziwność smaczność wnętrzność białość dzieńęcość głębokość dojrzałość jedność dwojakość wielość jakość nicość tożsamość; w związku z budownictwem powstają nowotwory odprzymiotnikowe, np. studżienność przepustowość pawilonowość szkidetowość konstruktywność osiowość graficzność różnokierunkowość bezperspektyumość. Nie używane w nowszej polszczyźnie, np. czsność glupość jeszutność 'marność’ łączność nieprawiedlność rozłi-czytość 'rozmaitość’ zdradność urępność ‘piękność’ cirpiedliwość gardość łeność 'lenistwo’ mierzioność ochędożność potomność 'pomyślność’ zakamia-łość zazrość 'zazdrość’ żądość 'pożądliwość’. Dawność formacji zaświadczają czystość jedność (w. XIV).

2.    -stw(o) o- *-bStv(o); por. scs. bogatesti10 nnnożsstito ćlovććbstvo dćm-stvo, poi. skąpstwo głupstwo dzieciństwo łakomstwo lenistwo (a_leniwstwo) ubóstwo chamstwo męstwo kapłaństwo donosicidstwo; nie używane w nowszej polszczyźnie: wycięzstwo nieumieństwo dziewstwo kradzieżstwo za-koństwo przestrzeństwo kmiectwo nietoinowaclwo cielesieństwo 'cielesność’. Dawność formacji zaświadczają: podobieństwo żebraezstwo (w. XIV).

3.    -owslwjo), pisane zgodnie z wymową -ostwo, formant wyodrębniony z grupy tych rzeczowników omówionych w p. 2, które mają za podstawę słowotwórczą przymiotnik z przyrostkiem -ow-, jak ojc-ow-slwo, np. sma-koszostwo szelmostwo frantostwo łotrostwo (wyraz notowany w słowniku Lindego od wieku XVII).

i. -eństwjo) — formant wyosobniony z grupy tych rzeczowników omówionych w p. 2., które mają za podstawę słowotwórczą przymiotnik z przyrostkiem -n-, jak podobny : podobieństwo, np. maleństwo 'małość’ starszeństwo wdowieństwo pierwszeństwo. Dawność formacji zaświadcza człowieczeństwo (w. XV).

5. -of(a) *-o<(o); por. scs. Sistota dobrota nagola skorota. Jest to ten sam formant -ot-, o którym będzie mowa w § 29, 5 np. ślepota tępota lichota głuchota spiekota zgryzota ochota (ś- ochwota ochwy 'rześki’); nie używane w nowszej polszczyźnie: jednota czystota krzywota mrokota. Dawność typu zaświadcza np. dobrota (w. XIV).

fi. -izn(o)||-yzn(a), formant niejasnego pochodzenia,. który w innych językach słowiańskich ma nieraz obocznik -«n(a). Rzeczowniki te nazywają pierwotnie, a przeważnie i dotąd, właściwości; wtórnie mogą się one stać nazwą konkretnego przedmiotu, np. bielizna mielizna, a za podstawę mają przeważnie przymiotniki, np. siwizna golizna bielizna szarzyzna sla-bizna zgnilizna surowizna podobizna drożyzna ojczyzna; z nowotworów XX w. można wymienić tkliwizna bohaterszczyzna wątlizna hardzizna bo-sizna płowizna. Dawność typu zaświadcza potrzebizna (w. XIV).

7.    -d[a) o- *-td(a); por. scs. pramda maibda. Tylko w wyrazach krzywda prawda wróżda — wszystkie znano od wieku XIV; w późniejszej epoce formant martwy.

8.    -e c— *-b wyznacza zarówno pochodność rzeczownika od przymiotnika lub liczebnika, jak i formę M 1. p., np. czerń czerwień zieleń zoli ćwierć. Dawność typu zaświadcza np. biel (w. XV).

§ 27. Nazwy narzędzia

Są to rzeczowniki, które nazywają narzędzie lub środek potrzebny do wykonania czynności, dlatego w zasadzie są to wyrazy pochodne od czasowników, wyjątkowo od rzeczowników i wyrażeń przyimkowych.

1.    -acz (por. § 19, 1), formaut nazw działacza osobowego, może wystąpić też w^r funkcji działacza nieżywotnego, czyli właśnie narzędzia, np. ogrzewacz wyklnwacz rozpylacz skraplacz zakraplacz. Najdawniejszy, ale zupełnie odosobniony przykład tego typu to pogrzebacz (w. XVI). Szersze zastosowanie zdobywa dopiero w nowopolszczyźnie w związku z rozwojem słownictwa technicznego.

2.    -ak (por. § 19, 9); i tu formant nazwy działacza osobowego rozszerza się na narzędzie jako formant działacza nieżywotnego, np. bijak mieszak krajak pogłębiak podlrzymywak pomniejszak popychak prężak. W słowniku Lindego spotykamy przykłady z wieku XVII: czerpak rzezak 'nóż’ skrobak 'nóż do skrobania’. W najnowszym słownictwie technicznym formant produktywny.

3.    -ark(a), formant wyosobniony z typu kolejarka pielęgniarka, tj. rzeczowników, które nazywają kobietę na podstawie odnośnej nazwy zawodowej męskiej (por. § 24,1). I tu mamy do czynienia z rozszerzeniem nazwy osoby od wykonywania zawodowej pracy na nieżywotnego sprawcę czyn-.14 — Gramatyka hist jęz. poi