SNV36609

572 SENTYMENTALIZM

w utworze spraw i tematów, pozbawiony obiektywizującego dystansu wobec świata — ma to szczególne znaczenie w poezji typu osobistego; b) konkretyzacja założonego adresata wypowiedzi, który traktowany jest jako równorzędny partner kontaktu opartego na więzi osobowej, a nie na zasadzie ponadczasowego, arbitralnego autorytetu — ma to szczególne znaczenie w poezji morali-zatorsko-dydaktycznej; c) forma podawcza wypowiedzi lirycznej, która jeśli nawet nie przybiera postaci wyznania — odchodzi od norm retorycznego monologu na rzecz liryki pośredniej (szczególnie w sielance) oraz liryki zwrotu motywowanego sytuacją nadawcy i adresata (w wierszach w formie wspomnień, listów itp.); d) kompozycja utworu lirycznego nie jest wyznaczana przez bieg retorycznego wywodu, ale odpowiadać ma naturalnemu tokowi mowy (np. w sielankach Karpińskiego), lub też zdominowana jest przez czynniki uwypuklające emocjonalną zawartość, np. parał e-lizmy, powtórzenia, refreny itp. Pozostaje to w związku z pieśniowośdą i ludowością; e) styl utworu zdominowany jest przez dążenie do prostoty, realizowanej konsekwentnie przede wszystkim w warstwie składniowej przez odrzucenie retorycznej ozdobnośd. W zakresie operowania leksyką zwraca uwagę tendencja do wykorzystywania słów neutralnych stylistycznie albo tez nacechowanych emocjonalnie, które jednak — często nadużywane — tracą swą wyrazistość i stają się elementem w pełni skonwencjonalizowanym. Rezygnacja z wszelkiego rodzaju wyrazistych zabiegów językowych sprawia, że liryka sentymentalna nie wykorzystuje możliwości tkwiących w sferze przekształceń semantycznych słowa, wyrazistej metaforyczności i obrazowości języka. Jeżeli obrazowość pojawia się jako wyznacznik stylu liry ki sentymentalnej — u Kniażnina czy By kowskiego

—    to poezja ta odwołuje się do najbardziej powszechnych, utrwalonych w wyobraźni zbiorowej i mowie potocznej przedstawień i obrazów* o znaczeniu symbolicznym, opartych na opozycji zjawisk waloryzow anych emocjonalnie (np. ciemność

—    jasność, burza — pogoda itp.l

Wyrazistość przedziałów gatunkowych liryki sentymentalnej zatarta jest także na skutek charakteryzującej ją dużej jednolitości tematycznej. Głównym typem jest tu oczywiście liryka osobista, wyrażająca przeżycia jednostki, ale uprawiali sen-tymen ta liści również poezję okolicznościową i dydaktyczno-morahstyczną (warto zaznaczyć, że jedynie sporadycznie uprawiali oni bajkę i satyrę

—    gatunki charakterystyczne dla dydaktyki typu kłaiycystyczncgoK a także wprowadzili do literatury oświecenia motywy religijne. Ale dydaktyka sentymentalna w bryce dotyczy przede wszystkim cnót rodzinnych, odwołuje się do czułego serca i indywidualnych właściwości słuchacza i nastawiona jest na formowanie tego słuchacza według wzoru człowieka czułego. W utworach okolicznościowych ważny jest nie tylko przedmiot wypowiedzi, ale zamanifestowanie indywidualnego widzenia i stosunku doń czującej i oceniającej jednostki.

Liryka sentymentalna wytworzyła więc własną normę intymności (-* liryka), obejmującą znacznie szersze i odmienne obszary spraw niż te, które dopuszczane były przez normy klasycystycz-ne. Postawie indywidualistycznej towarzyszyło wprowadzenie do poezji spraw prywatnych i drobnych, ważnych tylko z perspektywy przeżywającej jednostki, intymnego nastroju i subtelnych odcieni żyda psychicznego. Podstawowym terenem tego wzorca jest poezja podejmująca tematy erotyczne. W tym zakresie preferowano przedstawianie uczuć łagodnych, spokojnych — jakkolwiek związanych z sytuacjami dramatycznymi, np. nieodwzajemnione uczucia, rozstanie i oddalenie — takich jak tęsknota, żal, smutek, rozpamiętywanie w melancholijnej kontemplacji. Gatunkiem, w którym wła-śdwośd tego wzorca szczególnie wyraziście doszły do głosu, była sielanka — traktowana zazwyczaj jako koronny gatunek sentymentalizmu, choć uprawiana w oświeceniu także przez przedstawi-deli innych kierunków. Przejawia się w nim dobitnie istotny, jak się wydaje, dylemat literatur}' sentymentalnej, źródłami swymi nawiązujący do pewnej niejednolitośd w założeniach fiłozoficzno-ide-owych prądu. Z jednej bowiem strony sentymentalna realizacja sielanki określona jest przez empiryczno-poznawcze założenia przejawiające się w konkretyzacji podmiotu mówiącego i świata przedstawionego, nasyconego elementami bazującymi na obserw acji krajobrazu, obyczajowości, realiów (Karpiński, K. Brodziński). Z drugiej zaś strony sielanka programuje szczególny typ idealnego bohatera jako człowieka czułego i cnotliwego, którego cechuje prostota i łagodność uczuć, umiarkowanie i harmonia wewnętrzna, umiejętność zachowania więzi z przyrodą i żyda na jej łonie. Programuje więc sielanka wizję człowieka nie zakłóconą przez dysharmonię w arunków historycznych i ułomnośd ludzkiej egzystencji, jedyną zaś przyczynę konfliktów upatruje w jego zydu uczudowym. Taki wzorzec bohatera sielankowego pełnił różne funkcje w poezji sentymentalnej. Dla poetów XV'III-wiecznych był głównym czynnikiem iiryzacji utworu i przekraczania klasycys-tycznych rygorów intymności — głównie przez zastosowanie kostiumu pasterskiego. W twórczości poetów-żołnierzy pierwszego 20-feda XIX w. funkcjonował jako przeciwstawienie okrucieństwu wojny i odpowiednik marzeń i tęsknot do spokojnego żyda. Wreszbe stał saę punktem wyjściowym rozważań teoretycznych i praktyki (oetjdaj K. Brodzińskiego, który uznał takiego bohatera za reprezentanta charakteru narodowego, a nefcakę za rodzimy gatunek, w którym najdoskonalej wyra-