SNV36611

574 (BUNTY Ml(NTAMZM) HM'./, ANKA

literackiej działalności, jak i zakrzepłym schematem, który trzeba było odrzucić, aby ukszlułtowuć nową wizję zadań twórczości i służących im śród* ków poetyckich. Ta włuśnio ambiwalontność historycznej roli sentymentalizmu jost jedną z naj bar dzioj charakterystycznych jogo wluściwości.

Problem proromantyzmu. Wydaje się, że w obrębie przedstawionych tutaj generalnych założeń sentymentalizmu mieszczą się i znajdują uzasadnienie zjawiska literackie określane przez nioktórych badaczy mianom proromantyzmu. W twórczości XVIIi-wiecznej st) ono zuzwyczaj wiązano z inspiracjami i recepcją litorutur obcych (youngizm, osjanizm -► gotycyzm) oraz z kształtowaniem się historyzmu. W pierwszym 20-leciu XIX w. widzi się jo w narastającym zainteresowaniu problematyką swoistości ducha narodowego (K. Brodziński), w inspiracjach balladowej poezji angielskiej (Niemcewicz, duma) i filozoficzno-es-tetycznej myśli niemieckiej (J. O. Herder, F. Schiller juko inspiratorzy poglądów Brodzińskiego) oraz w przejawach działalności niektórych ośrodków literackich, głównie Puław. Jednakże wszystkie te zjawiska nie wykraczają poza ten krąg problematyki filozoficzno-ideowcj i cslctyczno-litcra-ckiej, który zawiera się w różnorodnych i wielokierunkowych, ale wewnętrznie spójnych propozycjach sentymentalizmu. Już bowiem w twórczości XVIII-wiecznej znaleźć można zalążki tych dążności (historyzm, narodowość, rewaloryzacja pie-rwotności, m. in. greckiego antyku), które wobec niewoli narodu nabrały szczególnej wyrazistości i znaczenia. Jeżeli więc chcemy kłaść nacisk na preromantyczne cechy pierwszego 20-lecia XIX w., podkreślamy jedynie przedromantyczny (w sensie diachronicznym) charakter tych czasów, w których silniej i wyraziściej niż przedtem narastały i manifestowały się tendencje przygotowujące i sygnalizujące nadejście nowej epoki.

Lit.: H. Szyper, Sentymentalizm w twórczości A. Mickiewicza, 1926; W. Borowy, O poezji polskiej w XVIII w., 1948; E. HritmcUe,

A Siudy of the Word „SenllmenlttP¹ and the Other IJngulstlc Chanie-teriitlcz of the Elghteenth-Century Sentlmentallsm In England, 1951; Z. Sk Warczyński, W zzkole zenlymentallzmu, „Tygodnik Wlleńzkr z r. 1804. 1958; J, Kellera, 7Yagedla ośwlecenlowo-sentymentalna w Polsce przed r. I793_t „Pamiętnik Literacki", 1958, z. 3; K. Bar-toezyński, W kręgu powieści „czulą T, [w;J O powieściach V. Skarbka, 1963; T. Kottkiewiczowa, Model liryki sentymentalnej w twórczości P. Karpińskiego, 1964; A. Ouzek, Z problemów estetyki polskiego sentymentalizmu, „Przegląd Humanistyczny", 1966, nr I; A. Wit* k owak a, Kazimierz Brodziński, 1968; Z. Libera, Problemy polskiego oświecenia. Styl I kultura, 1969; T. Koatkiewiczowa, Knlaśnln Jako poeta liryczny, 1971; A. Witkowska, Wstęp do: Polski romans sentymentalny, 1971 ;3. Kleiner, Sentymentalizm l preromantyzm, 1975; T. Koatkiewiczowa, Sentymentalizm, fw:] Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego oświecenia, 1975; T. Polanowaki,Sentymentalizm uromantycznlony, „Boczniki llumani* etyczne", 1975; O. Ouiedorf, Nalssance de la consclence romantląue au elicie des iMmlłres, 1976; W. Kowalczyk,O pojęciach sentymentalizmu I perromantyzmu, „Przegląd Humaniatyczny", 1979, nr 8;

T. Koatkiewiczowa, 'ftadycje sentymentalizmu, [w zbiorze:] Problemy polskiego romantyzmu, S. III, red. M. Żmigrodzka, 1979.

Teresa Kostklewlczowa

SIELANKA

Geneza i trudyojc. Narodziny i okresy świetności populurnogo także w polskim oświeceniu gutunku (zwunogo toż z gr. bukoliką, z łac.

- Idyllą, lub określonego nazwami rodzimymi: pasterką, pustuszką, skotopaską) wiązane są za-zwyoząj przez badaczy z rozwojom kultury dworskiej. Przesyt wyrufinowunymi tworu mi tej kultury powodować miał zapotrzebowanie nu prostotę, zuspokujune przez utwory przedstawiające prostych ludzi na łonie nutury, a raczej prezentujące wyobrażenia o ich egzystencji — lub też. przez stylizowunie życiu wyższych warstw społecznych nu wzór wieśniaczego albo pasterskiego. Taka właśnie hipoteza pochodzenia sielunki mu uzasadniać ujawniony już w momencie jej powstania antyurbanizm oraz manifestowanie niechęci do życia w wielkim świecie, fascynację wicjskością, intymnością obcowania człowieka z przyrodą, dającą poczucie swobody, możliwość obserwacji walorów otoczenia i choćby jednostronnego dostrzegania niższych warstw społecznych. Sielanka oświecenia stanowi tylko jedno ogniwo trwającego od III w. p.n.o. (twórczość Tcokryta) rozwoju gatunku, który wyksztułcił wiele odmian, tukże na gruncie polskim. Pojawił się u nas już w XVI w,, u polscy sielankopisarze zawsze obficie czerpali z rozmaitości obcych wzorów, co pomnażało liczbę odmian gatunkowych. W okresio oświecenia tendencja ta jeszcze się nasilała w związku z postulatami odrodzenia literatury narodowej. Sielanka — jako gatunek wówczas popularny w Europie i na wiele sposobów przetasowywany — służyła rozmaitymi wzorcami, które można było przenosić na rodzimy grunt drogą tłumaczeń, adaptacji, przeróbek (osobne miejsce w przeprowadzaniu tej akcji przypada „Zabawom Przyjemnym i Pożytecznym"). Do procesu tego włączono też w niebagatelnym wymiarze skotopaski staropolskie, przywołane reedycjami sielanek Sz. Szymonowica (1769) czy Sielanek polskich z różnych autorów zebranych (1770, 1778, 1805). Oświecenie polskie stworzyło przy tym rodzime układy sprzyjające rozwojowi sielanki związanej z życiem dworu (dwór królewski z grupą urtystów pozostających w zażyłych stosunkach, dwór w Puławuch i inne domy magnackie, zainteresowanie sztuką ogrodniczą — Arkadia, Powązki, So/ijówka). Dzieje gatunku, zwłaszcza zaś wielość inspiracji i bogata tradycja stanowią motywację jego istnienia w wielu odmianach. Najważniejszym jednak zaczynem późniejszych odmian okazały się strukturalne właściwości sielanki, żywotne już w momencie jej powstania. To właśnie z ich powodu mówi się o „nie-sprecyzowanym kształcie" idy lii.

Świadomość gatunkowa. Tak wielostronnie umotywowanego zróżnicowania nie mogła zniwelować nawet normatywna poetyka klany-