SNV36607

r 570 BUNTY MHNTALI/.M

dwa ipoioby ujmowaniu toj opozycji: u) sielankowy, będący son ty mon tu Iną intoiprotnąją mitu arkadyjskiego, rouliiftąjąuy się prze/. przednia wlo-nio obrazów wyidealizowaną! natury, która Jest MUBWyoząj tłem ludzkich emocji; b) werystye/ny

przez odwołanie nię do określonego zespołu wybranych realiów żyda włąjskiogo, mających tworzyć obraz, idealnego środowiska, w którym realizowane są prawa natury (Karpiński. Kniaź-nink

2, Przeciwstawienie sielskiego, naturalnego dzieciństwa okresowi dojrzałości człowieka, przy-noszącemu klęskę ideałów (Kninźnłn).

.V Przeciwstawienie wyidealizowanego obrazu dobrąj przeszłości oraz zlej i skażonej tcruinląj-.Hzości (Kninźnłn, Brodziński, Jeziorski), co zresztą charakterystyczne takie było dla innych nurtów oświecenia polskiego i motywowane równic* przesłankami politycznymi. Wiąże się to z emocjonalnym zainteresowaniem przeszłością, dużo znaczenie mąją tu inspiraąje oąjunizmu.

4, Przeciwstawienie skalonemu światu cywili-zaęji - konkretną) jednostki ludzkiej z jej życiem wewnętrznym i doznaniami. Występąją tu nastę-pujące gięcia: a) problem wyobcowania jednostki ludzkiej w święcie pozorów — sytuaąje samotności człowieka (Knia/nin. Bykowski); b) przedstawianie przejawów wszelkiego typu pozorów w stosunkach międzyludzkich, krytyka obłudy dworskiej i dworu jako instytucji społecznej (Kniużnin, A. Brodziński, J. Jasiński, drama mieszczańska, Bogusławski); c) poszukiwanie autentycznych i naturalnych więzi międzyludzkich w sferze uczuć rodzinnych. przyjaźni, w sferze prywatnych, niczins-tytuąjonalizowanych kontaktów międzyludzkich (Karpiński. Kniażnin, Godebski. Brodzińscy); d) wyeksponowanie sfery wewnętrznego życia psychicznego jednostki i uczynienie z niej podstawowego przedmiotu zainteresowań — co przejawia się w całej niemal liryce sentymentalną! i powieści Wirtcmbcrskiąj. Bernatowicza. Kropińskiego. Lipińskiego^) zainteresowanie przyrodą — poddaną subiektywnemu widzeniu jednostki i traktowaną jako współuczestnik sytuacji ludzkiej (Karpiński. Knia/nin. powieść, inspiracje youngizmu);

0    sfera przeżyć religijnych traktowanych jako ekwiwalent bliskiego związku emocjonalnego (Karpiński. Kniażnin); g) sfera spraw publicznych

przejawiająca się głównie w okolicznościowe)

1    patriotycznej liryce prezentującą) punkt widzenia i odczuwania jednostki (Karpiński. Kniażnin. Jasiński. J. P. Woronicz).

Motywy i tematy literackie sentymentalizmu znalazły wyraz równie* w innych dziedzinach sztuki (np malarstwie), w obyczajowości, wzorcach przeżywania i zachowania i często funkcjonowały jakby niezależnie od swych światopoglądowych i filozofie*nych uwarunkowań, siaiąc się elementem mody literackiej i obycrąjowąj* a czasem nawet za hu wy (w środowiskach dworskich). W dziełach literackich i w życiu wytworzył się zespół obiegowych motywów i rekwizytów, która — wyabstrahowano zo swych macierzystych kontekstów * służyły nadawaniu świutu przedstawionemu w dziolo, lub modyfikowanemu na kształt dzieł, sen ty mon tul nogo charakteru. Część tych rekwizytów była aktualizacją składników mitu arkadyjskiego, np. kostium pasterski z takimi elementami, jak wierny pies, flet, strumień, wieniec, drzewa itp.; inne kształtowały się i konwoncjonalizowały w całym okresie rozwoju prądu, by potom jeszcze na długo pozostać w literackiej i obycząjowej rekwizytorni: przypisywanie szczególnej roli pamiątce, nudnwunie określonych znuczeń symbolicznych przedmiotom i miejscom, sposoby zewnętrznego Ujawniania stunów uczuciowych przez zespół gestów, lanie łez, westchnienia itp. — te wszystkie właściwości sentymentalnego człowieka czułego złożyły się nu wzorzec uczuciowości scntymental-nąj ujuwniąjącoj się juko zjuwisko konwencjonalne w różnych okrcsuch literackich.

Formy artystyczne. Główne tematy i motywy sentymentalne opracowane były w różnych formach literackich w zależności od momentu powstaniu utworu, jego usytuowania w rozległej przestrzeni czasowąj 1.1765 —1820; od swoistości gatunku literackiego, którego normy re&lizo-wuł konkretny utwór; od indywidualnej orientacji autora, wyznaczanej głównie jego sytuacją środowiskową. Tematy te pojawiać się mogły jakby w dwu stanach skupienia: bywały aktualizowane niejako w swej postaci powierzchniowej, jako przedmiot wywodu literackiego, nic mający istot-niąjszych konsekwencji dla artystycznego kształtu utworu (np. motywy idylli rodzinnej w Naruszewi-czowskich przeróbkach Gcssncra gessneryzm; kostium pasterski w sielankach F. Zabłockiego); jednak częściej stawały się istotnym czynnikiem formującym struktury gatunkowe i realizacje stylistyczne utworów. Proces taki obserwować można we wszystkich rodząjach literackich i paraliterac-kich (publicystyka) uprawianych w oświeceniu.

Dramat jest rodząjem, w którym najwcześniej w polskim oświeceniu znalazły wyraz idee i tematy sentymentalne, choć nie był to z pewnością początkowo wyraz najpełniejszy i oryginalny. Wystąpiły one w tzw. dramach mieszczańskich (-* drama), będących adaptacjami (często anonimowymi) dramatów i komedii płaczliwych autorów angielskich i francuskich. Za pierwszą taką dramę uważa się wydany w r. 1768 Obraz nędzy ludzkiej — adaptację francuskiego dramatu R. de Boisset dokonaną przez J. A. Załuskiego. Od r. 1774 do 1794 pub-likąje się i wystawia na scenie polskiej i niemieckiej teatru publicznego liczne dramy mieszczańskie, będące przeróbkami utworów m. in. Yoltatrca {Nadgroda cnoty. Syn maniotniwfiyk D. Diderota (Ok <\ dobryi G. E Lessinga (.Winno Barnhotm^