Socjologia Kosi�skiego (24)

Niemiecki psychiatra E. Kretschmer (czyt. kreczmer; 1888-1964) wykazał korelację między budową ciała a osobowością. Założenie takie pozwoliło na wskazanie czterech typów ludzkich, jakimi są 1) pyknik, człowiek niski o okrągłych kształtach i raczej łagodnym usposobieniu;

2) astenik, wysoki o wystających kościach i mało życzliwy dla innych ludzi; 3) o tle tyk, dobrze zbudowany fizycznie i raczej zrównoważony psychicznie; 4) dysplastyk, a więc człowiek niekształtny ze względu na różne anomalia w budowie fizycznej, które zwykle wpływają na jego usposobienie.

Obie typologie osobowości opierały się głównie na podstawach biologicznych, które Współwyznaczają zachowanie człowieka, czyli sposoby pełnienia ról społecznych. Podejście takie było zgodne z tradycyjnym traktowaniem go jako przede wszystkim istoty przyrodniczej.

Większość współczesnych typologii osobowości nie eksponuje jednak podejścia biologicznego. Szwajcarski psychiatra G. Jung (1875-1961) za podstawę swej typologii osobowości przyjął kierunek i zakres aktywności społecznej człowieka. Umożliwiło mu to wyodrębnienie dwóch podstawowych typów osobowości, a mianowicie: 1) introwertyka, czyli człowieka ukierunkowującego własne działania na siebie i oszczędnego w uzewnętrznianiu swoich przeżyć, o hermetycznej postawie życiowej; 2) ekstrawertyka będącego osobowością o cechach krańcowo różnych niż typ pierwszy.

Oryginalną typologię osobowości opracował filozof i psycholog niemiecki E. Spranger (czyt. szpranger; 1882-1963). Za podstawową determinantę organizującą osobowość uznał on usposobienie, co pozwoliło mu wyróżnić sześć typów człowieka: 1) teoretyczny, człowiek interesujący się zwłaszcza prawami nauki i poszukujący teorii wyjaśniających świat;

2)    ekonomiczny — dążący do bogactwa i zdobycia dóbr materialnych;

3)    estetyczny — pragnący przeżywania piękna i jego przejawów; 4) społeczny — spieszący chętnie z pomocą innym ludziom; 5) polityczny — zabiegający o władzę i panowanie nad innymi jednostkami i zbiorowo-ściami; 6) religijny — zainteresowany poznawaniem Boga i propagowaniem jego nauki.

Sprangerowska typologia osobowości, podobnie jak inne tu sygnalizowane, pozostaje w pokrewieństwie z głównymi poglądami i problematyką naukową badacza.

Z socjologicznego punktu widzenia szczególnie interesującą koncepcję osobowości społecznej i jej typologię opracował F. Znaniecki. Typ osobowości, według tej koncepcji, zależy najbardziej od tego, pod czyim przemożnym oddziaływaniem pozostawał człowiek w dzieciństwie i wczesnej młodości oraz kto w procesie socjalizacji był osobą znaczącą. Kryterium to służyło Znanieckiemu za metodologiczno-teoretyczną podstawę koncepcji osobowości i jej typologii, którą najszerzej przedstawił w swej pracy Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości.

Znaniecki, biorąc pod uwagą osobowość, dzielił dorosłych członków społeczeństwa na:

1)    ludzi dobrze wychowanych, których osobowość ukształtowali głównie wychowawcy i instytucje upowszechniające ideały wychowawcze, zwane też kulturowymi ideałami wychowawczymi;

2)    ludzi pracy, których osobowość kształtował warsztat pracy i funkcjonujące w nim zespoły pracownicze, realizujące różne zadania gospodarcze;

3)    ludzi zabawy, wychowanych i wprowadzonych do życia społecznego głównie dzięki uczestnictwu w grupach zabawowych i innych grupach rówieśniczych;

4)    ludzi zboczeńców, którzy byli objęci wpływami różnych środowisk wychowawczych, w tym nie tylko instytucji typowo wychowawczych. Do tej kategorii osób należą zarówno nonkonformiści, jak i ludzie marginesu społecznego. Pierwsi, czyli nonkonformiści, zwłaszcza zaś nonkonformiści konstruktywni, są jednostkami torującymi rozwój i postęp społeczny. Drudzy natomiast nie tylko są mnie] wartościowi niż pierwsi, ale działają nawet destrukcyjnie i dezorganizująco na różne struktury społeczne.

Do tych czterech typów osobowości odpowiadających realnie istniejącym osobom dodaje Znaniecki piątą potencjalną kategorię ludzi „dobrych a mądrych”, którzy reprezentują „nowy typ normalności życiowej, oparty nie na zachowywaniu gotowych systemów kulturalnych i przystosowywani j się osobistym do środowiska ludzi przystosowanych, lecz na tworzeniu nowych systemów kulturalnych i samodzielności osobistej w środowisku ludzi samodzielnych” [159, s. 343-344]. Ta piąta kategoria przyszłościowych ludzi będzie łączyć zalety wszystkich „realnych i akt .alnych” typów osobowości. Stała się ona zapewne impulsem dla modnej we współczesnej pedagogice koncepcji wychowania dla przyszłości.

Analiza powiązań człowieka ze społeczeństwem ukazuje ewolucję kulturowych ideałów osobowości i osobowości podstawowej. Zawsze zależały i zależą one od kultury i systemu społeczno-ekonomicznego danego społeczeństwa [126].

We współczesnym społeczeństwie polskim, zdaniem J. Szczepańskiego, daje się dostrzec cztery kategorie ludzi, wyróżnione ze względu na styl życia i podstawowy kierunek aktywności, czyli sposób manifestowania osobowości. Typami osobowościowymi współczesnych Polaków są:

1)    twórcy, którymi są jednostki wnoszące nowe idee, pomysły, rozwiązania organizacyjne, wynalazki itp.;

2)    ludzie przeciętni, którzy solidnie pracują i realizują inne swoje zadania, ale niczego nie modernizują ani też nie dążą do istotniejszych zmian o charakterze poza osobistym;

103