Socjologia Kosi�skiego (12)

Poglądy częściowo bliskie Diltheyowskim reprezentował Ferdinand TGnnies (czyt. tenies; 1855—1936), które wyłożył w głównym swoim dziele Gemeinschaft tmd Gesellschaft (Wspólnota i społeczeństwo), wydanym w 1887 r. Wspólnota stanowi zbiorowość składającą się z jednostek jako osobowości połączonych wiązią opartą na woli organicznej dominującej w pokrewieństwie, braterstwie i sąsiedztwie, natomiast społeczeństwo stanowi splot ról wyodrębnionych ze względu na jakąś funkcję, które zespala więź wynikającą z woli arbitralnej. Wola dla Tonniesa miała nieco inne znaczenie niż psychologiczne. W obu przeciwstawnych sobie typach zbiorowości funkcjonowały odmienne kontrole społeczne: w pierwszym zwyczaj i tradycja, natomiast w drugim prawo. Gospodarczą podstawą wspólnoty była własność zbiorowa społeczeństwa, nie zaś pieniądz i własność prywatna [121J. Koncepcja ta podobna jest do Spencerowskiej teorii społeczeństw militarnych i industrialnych lub też Durkheimowskiej solidarności mechanicznej i organicznej.

Tonnies głosił ewolucjonistyczną zasadę rozwoju społecznego, zgodnie z którą w procesie dziejowym słabnie więź typu Gemeinschaft a jej kosztem wzmacnia się więź typu Gesellschaft. Zasada ta jest bliska Marksow-słriej teorii rozpadu więzów wspólnotowych i kształtowania się stosunków społecznych, w których ludzie traktują się jako środki do osiągania prywatnych celów [121].

Poglądy Tonniesa tylko pozornie były eklektyczne, bo nawiązywały do psychologizmu i socjologizmu oraz innych wykluczających się kierunków socjologicznych. Jego rola w rozwoju myśli socjologicznej polegała nie tylko na rozwinięciu teorii dwóch typów więzi i odpowiadających im zbiorowości ludzkich. Socjolog ten, uważający się w pewnym stopniu za marksistę, dokonał syntezy dorobku angielskiej i francuskiej socjologii pozytywistycznej oraz presocjologicznej myśli niemieckiej. Ponadto krytycznie ocenił pozytywistyczną wersję socjologii ułatwiając tym samym start naukowy innym socjologom niemieckim.

Jednym z nich, którym obecnie zamierzamy się zająć, był Georg Simmel (czyt. zymel; 1858—1918). Reprezentował on silnie rozwinięty w socjologii niemieckiej kierunek formalny. Według niego socjologia, podobnie ;a/c geometria, powinna badać formy życia społecznego nie interesując się wnikliwiej indywidualnymi właściwościami konkretnych zjawisk lub sytuacji społecznych. Zdaniem przedstawicieli tego nurtu konflikt jest zawsze układem sprzecznych interesów jednostek lub zbiorowości, niezależnie od tego, kto w nim bezpośrednio uczestniczy bądź jedynie pośrednio jest uwikłany. Każda grupa społeczna — a więc państwo, gmina religijna, organizacja spiskowa lub ekonomiczna, rodzina czy też szkoła — pod względem formalnym zawsze jest zbiorowością, w której występują stosunki podrzędności i nadrzędności, rywalizacja, naśladowanie, podział pracy itp. Grupę cechuje ponadto konsolidacja oraz odcięcie się od elemen-

tów zewnętrznych, czyli odrębność od innych skupień [116]. Według Sim-mela i innych przedstawicieli kierunku formalnego zjawiska społeczne są jednorodne i dlatego socjologia ma badać przede wszystkim ich „formy”;, niezależnie od epoki historycznej i kręgu kulturowego, w jakim są one zlokalizowane. Zjawiskami tymi są między innymi rodzina, społeczeństwo bądź przyjaźń ludzi żyjących w różnych kulturach. Poza uściśleniem i uporządkowaniem siatki pojęciowej kierunek formalny w małym stopniu przyspieszył rozwój socjologii jako humanistycznej nauki uniwersyteckiej.

Spośród licznego grona socjologów niemieckich z przełomu XIX i XX w. największe zasługi dla socjologii i nauk pokrewnych położył Max Weber (1864—1920). Podjął on i szerzej rozwinął tezę Tónniesa, że przedmiotem badań socjologii są działania społeczne, a nie społeczeństwo pojmowane jako byt od nich całkowicie odrębny. Działanie społeczne, zwane tez czynnością, stało się centralną kategorią pojęciową tej nauki.

Maxa Webera interesowały jedynie działania (czynności) sensoumie zorientowane na zachowania się innych osób. Wyłącznie takimi działaniami — jego zdaniem — powinna zajmować się socjologia. Jednak nie każde zetknięcie się ludzi jest działaniem społecznym. Nie jest nim potrącenie się pieszych w newralgicznym punkcie wielkomiejskiej ulicy. Stanowi ono typowe zdarzenie przyrodnicze. Natomiast próba bezkolizyjnego przebycia tego odcinka ulicy, podobnie jak dyskusja, kłótnia czy bójka po takim silniejszym potrąceniu są działaniami społecznymi. Nie są nimi wszelkie zachowania przypadkowe i odruchowe, a tym samym pozostają one poza polem badań socjologicznych.

Działania społeczne jednostek stanowią podstawę społeczeństwa i stosunków społecznych. Tę fundamentalną tezę swojej ontologii społecznej Weber szeroko uzasadnił. W uzasadnieniu tym eksponował zagadnienie sensu, jaki jednostkowym działaniom nadają konkretni osobnicy. Rozumienie subiektywnego sensu poszczególnych działań czy czynności społecznych jest dwojakie: aktualne, które może być racjonalne lub irracjonalne i wyjaśniające, zwane też motywacyjnym.

Bez rozumienia sensu działań społecznych nie jest możliwa prawidłowa interpretacja wyników badań socjologicznych. Celem umożliwienia badaczowi poznania i rozumienia sensu analizowanych działań społecznych, każdorazowo trzeba skonstruować idealny typ działania lub „indywiduum historycznegoWeberowski typ idealny występuje w dwóch odmianach.

Pierwsze znaczenie typu idealnego odnosi się do działania społecznego, które zawsze ma wyraźnie sprecyzowany cel i odpowiednio zaprogramowane środki jego realizacji. Typ idealny będąc myślowym obrązem uka-zuje$vj,jak przebiegałoby pewne działanie, gdyby było zorientowane wyłącznie celowo i racjonalnie, nie zakłócone wzruszeniami i pomyłkami”

35