Socjologia Kosi�skiego (33)

cech, częściej od dzieci mniej dostrzeganych czy nawet odtrącanych przez otoczenie społeczne, wykazują egoizm i despotyczny stosunek do innych osób. Obie te negatywne cechy osobowościowe sprawiają, że takie dziecko (a nawet jednostka dorosła) spotyka niechęć kolegów, staje się niepopularne, a nawet bywa izolowane psychospołecznie.

Najwłaściwszym środowiskiem rodzinno-domowym dla prawidłowej socjalizacji dziecka jest rodzina wielodzietna, w której wszystkie dzieci traktowane są jednakowo. Uzyskanie takiego stanu jest jednak trudne, gdyż dzieckiem najmłodszym rodzina zajmuje się najtroskliwiej, a to sprawia, że ono najpóźniej w świadomości rodziców uzyskuje pełną dojrzałość.

Dzieci najstarsze częściej niż inne dzieci cechuje niepewność, poczucie niższej wartości, uległość wobec dorosłych, ustępliwość i jakby naturalna skłonność do „matkowania” młodszemu rodzeństwu. Wśród najmłodszych dzieci dominuje dążenie do narzucania swej woli członkom rodziny i innym osobom, zwłaszcza kolegom. Dzieci najmłodsze w rodzinie są drażliwe i oczekujące różnorodnego wsparcia od rodziców i rodzeństwa, a w o-kresie pełnej dojrzałości społecznej i od innych osób z najbliższego środowiska. Najmłodsze dziecko w rodzinie częściej niż pozostałe dzieci przejawia optymistyczny stosunek do świata, wierzy w pomyślną przyszłość i w to, że rozmaite potrzeby prawie zawsze będą zaspokojone przez troskliwych rodziców i starsze rodzeństwo. Ten bezzasadny optymizm życiowy jedynaków i dzieci w rodzinie najmłodszych wypływa w 'dużej mierze stąd, że nie dotknęła ich degradacja spowodowana narodzinami następnego dziecka. Utrata uprzywilejowanej pozycji ulubieńca i faworyta w rodzinie odciska się wyraźnie na osobowości dziecka, a niekiedy i dorosłego człowieka.

Prawie powszechnie rodzice wymagają, aby starsze dziecko tłumiło swą wrogość wobec „maleństwa” i aby było dla niego opiekuńcze, troskliwe i czułe. W ten sposób kosztem dzieci starszych uszczęśliwia się najmłodsze dziecko, któremu wydłuża się dzieciństwo, tym samym skracając je pozostałym dzieciom, zwłaszcza przedostatniemu. Faworyzowanie jednego dziecka wywołuje wrogą reakcję pozostałych dzieci. Zbyt surowe traktowanie dziecka, które nie jest faworytem, może wywołać zbiorowy bunt rodzeństwa przeciwko rodzicom i ewentualnie przeciw dziecku w rodzinie nadmiernie faworyzowanemu.

Problematyka stosunków między dziećmi, podobnie jak między małżonkami i stosunków międzyludzkich w ogóle, jest zbyt skomplikowana, aby można ją było na tym miejscu w pełni omówić. Nie zawsze prawie identyczna atmosfera wychowawcza w rodzinie kształtuje podobne typy osobowościowe. Socjalizacja i kształtowanie osobowości są procesami wie-loezynnikowo wyznaczanymi, które w dużej mierze zależą od typu małżeństwa i rodziny.

W dotychczasowych rozważaniach, zwłaszcza w pierwszej części niniejszego rozdziału, wspomniano o niektórych rodzajach rodzin. Obecnie dokonamy dokładniejszej ich typologii zaczynając od typologii małżeństwa, które — jak wiadomo — stanowi podstawę pełnej rodziny.

Każda typologia przeprowadzana jest za pomocą różnych kryteriów.

W przypadku nas interesującym bierzemy pod uwagę pięć cech pozwalających wyróżnić ponad dziesięć typów małżeństw. Niektóre z nich nie występowały w naszym społeczeństwie, ale były lub są powszechnym zjawiskiem w innych społeczeństwach o odmiennej kulturze.

Pierwszą i najbardziej podstawową cechą uwzględnianą przy typologii małżeństwa jest liczba partnerów. Kryterium to pozwala na wyodrębnienie dwóch głównych i dwóch drugorzędnych typów małżeństw. Głównymi typami są małżeństwa składające się z dwojga partnerów, czyli monogamiczne i więcej niż dwojga partnerów, czyli poligamiczne. Ten drugi typ występuje w dwóch odmianach: małżeństw poligynicznych, będących związkami jednego mężczyzny z wieloma kobietami, zwanych wie-lożeństwem oraz małżeństw poliandrycznych, składających się z jednej żony i wielu mężów, zwanych wielomęstwem. We wszystkich tych przypadkach chodzi o zalegalizowane związki małżeńskie, a nie o znane i często występujące od najdawniejszych czasów w naszym społeczeństwie tak zwane trójkąty małżeńskie.

Drugą cechą uwzględnianą w typologii małżeństwa jest zakres wyboru małżonka. W przypadku zawierania małżeństw w ramach własnej zbiorowości etnicznej, religijnej, klasowej bądź terytorialnej mamy do czynienia z endogamią, natomiast odstępstwo od takiej zasady — rygorystycznie przestrzeganej w niektórych społeczeństwach, ideologiach i reli-giach — jest egzogamią. Wspomniany już mezalians, znany w rodzimej tradycji kulturowej, ma sporo analogii z egzogamią, będącą przeciwieństwem endogamii, a w pewnym sensie i mezaliansu.

Trzecią cechą umożliwiającą dokonywanie typologii małżeństw jest hierarchia prestiżu i wewnątrzrodzinnej władzy. Wyróżnik ten, w przeciwieństwie do obu poprzednich, jest labilny, ale bardzo istotny. Od najdawniejszych czasów pozwala on badaczom mówić o małżeństwie matriar-chalnym, w którym władzę sprawuje głównie matka i żona, a ponadto ona najbardziej dba o zapewnienie materialnych podstaw niezbędnych dla funkcjonowania rodziny. W przypadku obdzielania prestiżem i władzą ojca i męża mówimy o małżeństwie patriarchalnym. Typologia ta, podobnie jak i inne, dotyczy bardziej sytuacji modelowych niż realnie istniejących. Niezależnie od tych dwóch klasycznych typów współcześnie, chyba najczęściej, spotykamy w naszym społeczeństwie małżeństwa egalitarne, w których podział władzy i obowiązków między mężem i żoną jest względnie równy.

175