Socjologia Kosi�skiego (10)

g wykartałcania inżynierem kolejnictwa. Tą i inne tendencje melodolo-gicz.no, a przede wszystkim poglądy apołaczno-filozoficzne najszerzej przedstawił w dwutomowym Traktacie socjologii. Dzieło to zainteresowało głównie przeciwników socjalizmu, bowiem wyrażało krytyczny stosunek do tej i innych postępowych ideologii.

Najbardziej oryginalnym pomysłem Poreta Jest teoria krążenia elit, swoiście wyjaśniająca nierówności społeczne. Podobnie Jak wszelkie zjawiska społeczne i one są uwarunkowane wieloczynnlkowo. Decydujący wpływ na występowanie tych nierówności mają specyficzne zdolności, instynkty czy taż uczucia zwane rezyduami, którymi co pewien czas obdarzani są reprezentanci innych klas społecznych. Wyjaśnienie to było modyfikacją średniowiecznych poglądów na feudalną strukturę społeczną uważaną za słuszną i sprawiedliwą, a nawet — jak sadzi Parę to — i naturalną. Natura wyposaża co pewien okres przedstawicieli nowej klasy w predyspozycje warunkujące dominowanie nad pozostałymi ludźmi, co w bardzo długiej perspektywie historycznej jest sprawiedliwe. Interpretacja taka jest zawsze korzystna dla rządzącej elity oraz podważająca wszelkie działania reformatorskie mające na celu zmniejszanie dystansów i nierówności społecznych.

Jedną z konsekwencji tej teorii jest pogląd Pareta, że historia jest „cmentarzyskiem arystokracji” obalanej przez nowe arystokracje, dochodzące dzięki tym rezyduom do panowania w danym państwie. „Proces dziejów — pisze autor Traktatu o socjologii — jest ciągłą zmianą elit rządzących, przechodzących z klas niższych na pozycje władzy i znów spadających po obaleniu przez nowe elity” [127, s. 297]. Zmiana elit rządzących według niego stanowi efekt walki, w której zwycięża umiejąca skutecznie „...więzić, zabijać i prześladować swoich przeciwników, bo gdy ta elita na chwilę osłabnie w tym szlachetnym zapale, natychmiast obali ją inna grupa, która to potrafi robić lepiej” [127, s. 298].

Przedstawione w cytatach mechanizmy zdobywania i sprawowania władzy są tak wymowne, że wyjaśniają motywy sympatii, jaką obdarzali Paretę konserwatywni i faszystowscy dygnitarze z Mussolinim na czele. Dyktator ten tak zafascynował się socjologiczną przenikliwością i błyskotliwością swojego rodaka, że formalnie nawet wybrał go na swojego doradcę. Przykład ten między innymi wskazuje na aplikacyjną funkcję socjologii oraz na funkcję apologetyczną, o których będzie mowa w innym rozdziale, a obecnie zajmiemy się niektórymi sukcesami socjologii jako nauki akademickiej.

4. EMIL DURKHEIM TWÓRCĄ SOCJOLOGII UNIWERSYTECKIEJ

W ostatnim ćwierćwieczu ubiegłego stulecia socjologia ponownie dynamicznie się rozwija i to nie tylko jak przed kilkudziesięciu laty we Francji, ale i w innych krajach, o czym była już częściowo mowa, zwłasz-

czb w Anglii, Stanach Zjednoczonych i Szwajcarii oraz —- Jak wskażemy dalej — w Niemczech i w Polsce. Przywrócenie we Francji dawnej świetności socjologii, jaką zapewnił jej Comte, stało się dziełem głównie Emila Durkheima (czyt. dtirkęm; 1858—1917). Dokładniej niż główny twórca tej nauki określił on przedmiot jej badań oraz poważnie wzmocnił ją instytucjonalnie i zapoczątkował w niej permanentnie do dziś postępujący proces specjalizacji, przynoszący narodziny coraz to innych subdyscy-plin socjologicznych.

Durkheim nie tylko dokładniej, ale i inaczej niż Comte określił przedmiot badań socjologii. Uzasadniał, że nie jest ona nauką o społeczeństwie, lecz o faktach społecznych. Fakt społeczny — według niego — to sposób działania zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu. Faktami takimi są: religia, język, prawo, moda, wzory kultury itp. Znajomość ich jako regulatorów zachowań jednostek i zbiorowości umożliwia badaczom wnikliwsze poznawanie rzeczywistości społecznej.

W końcu XIX w. socjologia, mimo formalnego istnienia już przez ponad pół wieku, nadal odczuwała niedostatek własnych teorii, które znacznie wzbogacił Durkheim. On przede wszystkim zapoczątkował i rozwinął teorię więzi społecznej oraz socjologiczną teorię rodziny, religii, dewiacji i patologii społecznej. W różnym stopniu przyspieszały one rozwój socjologii francuskiej i światowej.

Comte dopatrywał się analogii zjawisk społecznych i fizycznych, natomiast Durkheim fakty i zjawiska społeczne postrzegał i opisywał na wzór zjawisk przyrodniczych. W miejsce Comtowskiej statystyki i dynamiki społecznej wprowadził pojęcie morfologii i fizjologii, które służyły do określenia zjawisk struktury społecznej i zjawisk żyda owych struktur, czyli ich funkcji i przemian. W socjologicznych koncepcjach — i to nie tylko Durkheima, co innych socjologów przełomu XIX i XX w. — silniej zaznaczyły się przyrodnicze inklinacje zarówno w pojmowaniu, jak i w badaniu rzeczywistości społecznej.

Znaczącymi sukcesami Durkheima w procesie nadawania socjologii statusu nauki akademickiej były nie tyle jego teorie, ile zorganizowanie pierwszej we Francji i jednej z nielicznych w świecie katedry socjologii oraz rozpoczęcie w roku 1896 wydawania pierwszego w tym kraju i najwartościowszego w skali światowej czasopisma socjologicznego „Rocznik Socjologiczny” [127]. Oba te wydarzenia w dziejach francuskiej, a nawet światowej socjologii miały bardzo istotne znaczenie. Utworzenie katedry zapoczątkowało w tym kraju, a w świecie zdynamizowało proces instytucjonalizacji socjologii oraz nadawało jej status nauki uniwersyteckiej. Wydawanie czasopisma specjalistycznego proces ten rozszerzało, a co najważniejsze zainicjowało proces powstawania subdyscyplin socjologicznych, czyli specjalizację tej nauki. Specjalizacja ta początkowo odpowiadała stałym działom „Rocznika Socjologicznego”, którymi były: socjologia ogólna

31