Magazyn6401

100

ENCYKLOPEDYŚCI

Montesąuieu i Voltaire’a po ostatnich wybitnych przedstawicieli tego kierunku Ray-nala, Volneya i Condorceta — tedy w szerszym sensie nazywamy e. ogół filozofów, polityków i ekonomistów, którzy pismami swe-mi przekształcili oblicze duchowe Francji XVIII w., przez to zaś wpłynęli na inne kraje Europy. Zasadniczem dążeniem e. było przeciwstawienie ideałom, które przyświecały epoce Ludwika XIV, poglądów, nowych, odpowiadających dążeniom i hasłom wieku racjonalizmu. W miejsce chrześcijańskiego ascetyzmu, nieograniczonej władzy panującego, bezwzględnego autorytetu Kościoła i warstw wyższych wysuwali e. uznanie doczesnych wartości życia, kult rozumu, prawo krytyki, rewindykację praw, przysługujących społeczeństwu i jednostce. Źródłem poglądów e. była powstała na gruncie angielskim filozofja doświadczalna Bacona i Locka, która doczekała się we Francji XVIII w. spopularyzowania, rozwinięcia w duchu silniejszego podkreślenia ważności poznania zmysłowego (psychologja sensu-alistyczna Condillaca i jego uczniów), wreszcie doprowadzenia do skrajnych kon-sekwencyj w postaci systemów materjali-stycznych Helvetiusa, Holbacha i innych. W dziedzinie poglądów religijnych panowała wśród e. duża rozbieżność od deizmu Voltaire’a i Rousseau po skrajny ateizm wyznawców filozof ji materjalistycznej; wspólną wszystkim była walka przeciw autorytetowi Kościoła, zabobonom, fanatyzmowi i nietolerancji wyznaniowej. Mimo jaskrawych niejednokrotnie wycieczek przeciw religji i duchowieństwu większość e. daleka była od chęci wyeliminowania religji z życia społecznego; Voltaire np. uznawał katolicyzm za religję państwową we Francji, pragnął natomiast odebrać Kościołowi jego uprzywilejowane stanowisko i podporządkować go państwu. Jeszcze większa różnica występowała na punkcie zapatrywań politycznych: Montesquieu był zwolenników rządów arystokratycznych, Vol-taire — monarchji ograniczonej i reformatorskiej, Rousseau podkreślał przedewszyst-kiem zasadę suwerenności ludu, wysnuwając z niej zbawienność ustroju republikańskiego dla małych państewek. Niektórzy z wybitnych e., jak Diderot, Helve-tius, Holbach, nie dbali o wyraźne sformułowanie systemu politycznego, główny nacisk kładąc na uszczęśliwianie jednostki, u innych, zbliżonych bardziej do doby rewolucyjnej, jak Mably i Condorcet, występowało już zabarwienie republikańskie. Natomiast zgodni byli e. w piętnowaniu istniejących błędów organizacji państwowej i domaganiu się reform. Podobnie miała się rzecz z poglądami społecznemi: gdy Vol-taire był za utrzymaniem klas społecznych i nierówności bogactw — Mably, Raynal, Morelly dochodzili do utopijnego socjalizmu. Znów jednak łączyli się e. w żądaniu przywrócenia jednostce jej praw naturalnych, jak własność, wolność, swoboda kultu i słowa, zniesienia niewoli chłopa, praw feudalnych, nierówności podatkowych, ograniczeń swobody pracy, barbarzyńskiego sądownictwa i t. p. Wpływ e. na ówczesne społeczeństwo był olbrzymi. Pismami swe-mi spowodowali oni przewrót w sferze duchowej, podważyli autorytet tronu i ołtarza, ukazali jaskrawe wady i nadużycia w istniejących stosunkach, wzbudzili pragnienie reform. Dzięki e. nowe zdobycze filozofji empirycznej i nauk ścisłych, hi-storji i umiejętności społecznych przeniknęły do warstw oświeconych, rozlewając się następnie wśród szerokich mas. W propagowaniu swych zasad posługiwali się e. różnorodnemi środkami: od wielotomowej „Encyklopedji", poważnych traktatów, akademij i towarzystw literackich — po lekką nowelę, powieść filozoficzną, sztukę teatralną, piosenkę, druk ulotny. Wpływ e. na wybuch Wielkiej Rewolucji stanowi w nauce kwestję sporną. Dawniejsi badacze (H. Taine i jego szkoła) przypisują pod tym względem propagandzie filozoficznej i literackiej rolę decydującą; nowsi historycy ze szkoły socjalistycznej (Jaures, Mathiez, Lefebvre), jak również niektórzy badacze idei (Mornet) skłonni Są ograniczyć rolę czynników duchowych na rzecz zjawisk politycznych i społeczno-gospodarczych. Jest w każdym razie rzeczą pewną, że w wielkich aktach Rewolucji od „Deklaracji praw człowieka i obywatela" po zarysy ustroju, jaki zamierzał nadać Francji Ro-bespierre, widoczne są wyraźne oddziaływania myśli encyklopedystów.

Literatura : Aśkenazy: Polityka encyklopedystów. „Studja huto-rycmo-krytyczne". Warszawa 1894. — Hetłner: Litcraturge~ Mchichte des achtzehnten Jahrhundcrts. t. II. Braunschweig 1894. — Mornets Les origines intellectudles de la Bdwlution fTanęaise. Paria 1933 (kompletna bibljografja). — Rouskan: Les philosophes et la socidtd franęaise au XVIII-e silcie. Pan 1911. — S4et Les idłes poliiiques en France au XVIII-e silcie. Paris 1920.

Józef Feldman.