Magazyn6001

116

ETATYZM

Na to, że gospodarka państwowa niemal z reguły przerasta granice, oznaczone przez G. C a s s e l’a, składają się różne powody, natury głównie historycznej. Pewne przedsiębiorstwa państwowe są zabytkiem z czasów, gdy były prywatnemi dobrami monarchy (np. lasy państwowe) lub zabytkiem wyłączności, przysługujących koronie (t. zw. regale). W czasach, gdy gospodarka była mniej wymienna, a system podatkowy nie rozwinięty, grały one ważną rolę w budżecie monarchy. Dzisiaj straciły swoje uzasadnienie.

Dużą część przedsiębiorstw przejęły państwa, zwłaszcza centralnej Europy, jako spadek po gospodarce z czasów wojny europejskiej. Konieczność utrzymywania wiel kich armij i aprowizowania ludności cywilnej powołała do życia różne przedsiębiorstwa produkcyjne i handlowe, z których część — przekształcona — weszła do zespołu przedsiębiorstw państwowych.

Inflacja, panująca na całem niemal tery-torjum Europy w latach 1918—1924, zmuszała państwa do poszukiwania innych źródeł dochodu poza podatkami, które wpłaca ne w pieniądzu o spadającej wciąż wartości, nie mogą zapełnić skarbu. Państwa, zwłaszcza nowopowstałe lub odrodzone po wojnie, rozwinęły wreszcie szeroką inicjatywę gospodarczą celem wpłynięcia na podniesienie pewnych wybranych gałęzi produkcji. Posługiwały się trzema sposobami: zakładały i rozszerzały przedsiębiorstwa państwowe, oddziaływały w drodze interwencji (np. ceł) na rozwój pewnych działów produkcji i wreszcie podsycały ten rozwój kredytami i subwencjami państwowemu Rozpowszechniona, zwłaszcza bezpośrednio po wojnie, opinja o tern, że gospodarka państwowa jest etycznie bardziej usprawiedliwiona od prywatnej, ułatwiała państwu rozszerzenie zasięgu jego gospodarki.

W wyniku tych rozmaitych powodów państwa współczesne objęły w wielu krajach poważną część gospodarki narodowej. W Rosji sowieckiej teoretycznie własność wszystkich dóbr wytwórczych należy do państwa, a w praktyce jest to przeprowadzone w stosunku do wielkiego przemysłu i częściowo w stosunku do ziemi. Nawet jednak w państwach, stojących w zasadzie na gruncie własności prywatnej, udział własności państwa w majątku narodowym sięga, w wielu wypadkach, znacznych odsetków. Wartość samych przedsiębiorstw państwowych w Polsce (bez własności samorządów) oblicza się na 10 do 15 mil jardów, co stanowi zapewne 15 do 20% majątku narodowego. Własność publiczna państwowa i samorządowa w Niemczech wynosi około 20% majątku Niemiec, podobnie jest w Szwajcarji.

Z ujęcia Cassefa wynika, że przedsiębiorstwa te są zbędne. W wielu bardzo wypadkach można pójść dalej i wykazać, że są szkodliwe z punktu widzenia interesów gospodarczych społeczeństwa.

Dochód społeczny jest tern większy, im łatwiej praca i kapitał przenoszą się do tych dziedzin życia gospodarczego, które są najbardziej popłatne. Dążenia jednostek do maksymalnych korzyści, same z siebie (w warunkach wolnej konkurencji) umieszczają czynniki produkcji tam właśnie, gdzie one uzyskują największą odpłatność. Prowadzenie przedsiębiorstw nierentownych jest zmniejszeniem dochodu społecznego. Przedsiębiorstwa p>aństwowe w wielu wypadkach wykazują nieopłacalność lub rentowność niedostateczną.

Przyczyny tego stanu rzeczy są liczne i różne:

1.    Państwo, zakładając przedsiębiorstwo, liczy się najczęściej z innemi względami poza rentownością. Bywają to względy społeczne, polityczne, kulturalne. Wszystkie te względy są sprzeczne z dążeniem do rentowności.

2.    Przedsiębiorstwa państwowe nie wykazują tej elastyczności, tej zdolności do kurczenia się lub ekspansji zależnie od zmian rentowności, jaką jest cechą przedsiębiorstw prywatnych.

3.    Obawa bankructwa jest groźniejsza dla gospodarki prywatnej jak dla państwowej, w której środki na wyrównanie deficytu znaleźć zawsze można w przymusowych świadczeniach społeczeństwa. Dzięki temu zlikwidowanie nieopłacalnego przedsiębiorstwa państwowego jest trudniejsze i zdarza się rzadziej, niż to bywa w gospodarce prywatnej.

4.    Kierownictwo przedsiębiorstw państwowych rzadko bywa dobierane wyłącznie pod kątem widzenia sprawności gospodarczej i mniej jest związane interesami ży-ciowemi z ich rentownością.

Dokładne stwierdzenie rzeczywistej rentowności przedsiębiorstw państwowych nie jest łatwe. Do przybliżonej oceny można