Magazyn63901

"

"

I

KAPITALIZM    35

jają większość potrzeb ludności. Jednak przedsiębiorstwa kapitalistyczne istniały i wcześniej — w epoce feodalnej.

Wbrew temu, co utrzymuje Brentano, nie można się dopatrzyć w starożytności śladów istnienia przedsiębiorstw kapitalistycznych. Spotykamy je dopiero w średniowieczu w najbardziej gospodarczo rozwiniętych krajach Europy, we Flandrji i we Włoszech. Nie można jednak jeszcze mówić (jak to czyni Dopsch) o istnieniu k. w średniowieczu. We Włoszech rozwój handlu i operacyj finansowych zwłaszcza z Kurją Rzymską, spowodował powstanie wielkich przedsiębiorstw handlowych i finansowych, rozporządzających znacznemi kapitałami pieniężnemi. Rody Bardi, Pe-rucci, Spini i inne były takiemi przedsiębiorstwami kapitalistycznemi. Również w przemyśle widzimy w średniowieczu pierwsze kapitalistyczne formy. Powstały one na skutek rozszerzenia się zbytu oraz na skutek dość skomplikowanej techniki produkcji w niektórych dziedzinach wytwórczości przemysłowej, np. we włókiennictwie i górnictwie. Pierwotną formą przedsiębiorstw kapitalistycznych w przemyśle był system nakładowy. Tak zorganizowany był już w średniowieczu przemysł wełniany we Florencji i Flandrji oraz przemysł jedwabny w Wenecji, Genui i innych miastach włoskich. Przemysły te oparte były na importowanym surowcu (wełnie angielskiej, jedwabiu ze Wschodu), co już wymagało pośrednictwa kupca. Dalej włókiennictwo wymagało dość daleko posuniętego podziału pracy, zwłaszcza przy wyrobie lepszych tkanin. Wreszcie rynek zbytu tych przemysłów był nie lokalny ale międzynarodowy. Te czynniki spowodowały organizowanie produkcji włókienniczej przez nakładcę-kupca. Samodzielny rzemieślnik, choć dalej zorganizowali)' był w cechu i pracował we własnym warsztacie, stawał się chałupnikiem, pracującym nie na rachunek własny, ale kupca za wynagrodzeniem za pracę. System nakładowy w przemyśle rozpowszechnia się od w. XV w Anglji, a następnie w innych krajach. Wielkie odkrycia geograficzne, dokonane na przełomie wieku XV i XVI, spowodowały rozwój handlu morskiego, będącego w gruncie rzeczy grabieżą i wyzyskiem narodów pozaeuropejskich. Napływ do Europy srebra i złota i wywołany tern wzrost cen dawał pole jednostkom przedsiębiorczym do robienia majątków przez umiejętne spekulacje. Ponieważ handel kolonjalny wymagał dużych kapitałów oraz narażony był na znaczne ryzyko, przeto widzimy pojawienie się nowej formy własności kapitału, mianowicie spółek akcyjnych pod nazwą kompanji, jak np. Kompanja Wschodnio-Indyjska Holenderska (zał. 1602 r.). Kompanje były typowemi przedsiębiorstwami kapitalistycznemi — rozporządzały dużym kapitałem i oparte były na pracy najemnej, jak również obliczone były wyłącznie na zysk.

Formy kapitalistyczne rozpowszechniają się od połowy XVIII wieku. Z chwilą tą wchodzimy właściwie dopiero w okres k. Od tej chwili formy kapitalistyczne stają się panujące. Nietylko rozwój handlu przyczynił się do tego, ale również rozwój techniki przemysłowej. W drugiej połowie

XVIII    wieku dokonano wielkich wynalazków — maszyny przędzalniczej (1767, 1775), mechanicznego krosna (1786, 1790) oraz przeprowadzono pomyślne próby zastosowania maszyny parowej (1777). Wynalazki te, za któremi wkrótce poszły inne, obniżyły koszty i zwiększyły produkcję. Z chwilą zastosowania maszyny przemysł przybiera formę fabryczną. Rzemieślnik nie ma możności nabywania kosztownych maszyn, a praca ręczna nie może konkurować z maszyną. Rozpoczyna się triumfalny pochód maszyny i kapitalizmu, a wypieranie rzemieślniczych form produkcji. Nie we wszystkich krajach przejście do k. dokonuje się równocześnie, jak również nie we wszystkich dziedzinach produkcji w tym samym czasie. Na czele rozwoju kroczyła Anglja. Wolniejszy rozwój k. widzimy w innych krajach. Francja i Belgja dopiero od pocz. XIX stulecia wkraczają na tory produkcji kapitalistycznej. Niemcy zaś i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej dopiero właściwie w drugiej połowie ubiegłego stulecia stają się krajami kapitalistycznemi. Proces rozwoju przebiega jednak w nich niezmiernie szybko i w końcu

XIX    w. są one krajami o silniejszych cechach kapitalistycznych, aniżeli inne kraje. W Polsce i w Rosji o k. mówić możemy właściwie od końca XIX wieku. W wieku XX następuje rozwój k. w krajach pozaeuropejskich (Japonja od końca XIX w., Chiny i Indje od wojny europejskiej).

Z przemysłów najszybciej przekształcał się przemysł włókienniczy, zwłaszcza bawełniany. Wynalezienie trakcji parowej po-

3*