Magazyn66801

64

KARPATY

K. odgrywają ważną rolę klimatyczną, oddzielają bowiem dziedzinę klimatu czarnomorskiego (kontynentalnego) na południu od oceaniczno-kontynentalnego ^przejściowego) na północy. Średnia temperatura roczna na północ od K. wynosi 6°—8° (zima — i⁰-—6°, lato 17⁰—19⁰), na południu io°—12° (zima o®—4⁰, lato 21°—28°), a w samych K. 4⁰—6° (zima — 5®—6°, lato 15°—i6°). Chłodne lata i łagodne zimy w K. powodują małą amplitudę temperatur rocznych (20°). Równie wybitnie wpływają K. na rozkład opadów: na nizinie Węgierskiej roczna suma opadów wynosi 500 do 600 mm, w Polsce 500—700 mm, a w K. 1 000—1 500 mm. Na podstawie powyższych danych K. zostały wydzielone jako odrębny regjon klimatyczny.

Łuk karpacki jest wododziałem europejskim; wody z północnych stoków odpływają Wisłą do Bałtyku, ze stoków pozostałych Dniestrem i Dunajem do morza Czarnego, jedynie dwie rzeki (Poprad i Aluta) sięgnęły na zbocza przeciwległe. Wodostany rzek karpackich ulegają dużym wahaniom (— 5 m); roztopy wiosenne oraz obfite opady letnie są przyczyną powodzi niekiedy katastrofalnych. Duże spadki rzek oraz znaczny przepływ wód umożliwiają wykorzystanie ich energji (w K. Polskich wynosi ona około 2 miljony KM).

Pod względem politycznym K. należą do czterech państw: stoki północne od Olzy po Czeremosz do Polski (granica naturalna), stoki północno-zachodnie i południowe po Cisę do Czechosłowacji (Słowaczyzna, Ruś Podkarpacka), skrajne wzniesienia K. Centralnych do Węgier, a reszta do Rumunj i. Ludność zamieszkująca K. to górale: Polacy, Słowacy, Rusini, Węgrzy, Rumuni i wyspy Niemców (w Siedmiogrodzie). Jedynie między Polakami a Słowakami grzeb.et K. pokrywa się z granicą etniczną. Dla innych grup etnicznych K. nie stanowiły przeszkody w rozprzestrzenianiu się na obu stokach. Największą ekspansję wykazali Wołosi (Rumuni), którzy w XVI i XVII w. zawędrowali, posuwając się halami szczytowemi aż po Morawy — od nich to pochodzą obce nazwy licznych grzbietów i szczytów górskich w K.

2. Karpaty Zachodnie. W K. Zachodnich występuje wszystkie pięć pasów utworów skalnych. Pas fliszowy rozpoczynają Białe K. (968 m) a ich przedłużeniem są oddzielone przełęczą Jabłonkowską, Beskidy wraz z Pogórzem. Beskidy posiadają formy łagodne, kopulaste o stokach mało stromych i łagodnych wierzchowinach. Na obszarze Polski dzielą się na Beskidy Zachodnie (po Dunajec—Tylicz—Topię), Beskidy Środkowe (Beskid Niski) po San—Solin-kę—Laborczę oraz Beskidy Wschodnie po przełęcz Przysłop (w Rumunji). Beskidy Zachodnie posiadają średnio wysokość od 1 000—1 350 m z kulminacjami Babiej Góry (1 725 m) i Pilska (1 557 m). Rozcięte są przez dopływy Wisły (Soła, Skawa, Raba, Dunajec), płynące w szerokich dolinach. Wśród gór znajdują się kotliny Żywiecka i Sądecka. Beskid Niski wznosi się wyle-sionemi grzbietami do wysokości 700—900 m; tu znajdują się przełęcze najniższe w Karpatach: Dukielska (502 m) i Łup-kowska (651 m). Między wałem górskim a Pogórzem ciągnie się tu rozległe obniżenie: doły Jasielsko-Sanockie, rozcięte Wi-słoką, Wisłokiem i Sanem. Grzbiety górskie w Beskidach Zachodnich i Środkowych mają zbocza zazwyczaj pokryte lasem (głównie świerki i buki). Tam, gdzie człowiek przetrzebił je bardzo silnie, ziemie uprawne sięgają niekiedy do 1 000 m wysokości. Górna granica lasu przebiega na wysokości około i 400 m; wyżej rozprzestrzenia się kosodrzewina (do 1 600 m) oraz hale; hale leżące na wysokości 1 100—1400 m są przeważnie sztucznie utworzone. Szczególnie silnie jest wylesione Pogórze, gdzie gęstość zaludnienia wynosi około 130 osób na 1 km*. Człowiek mieszka nietylko w dolinach, ale wznosi się też na zbocza i wierzchowiny (do 1 000 m). Osady ciągną się przeważnie wzdłuż potoków (łańcuchów-ki) a na zboczach są zazwyczaj rozproszone (przysiółkowe). Miasta leżą w kotlinach (Żywiec, N. Sącz 30000 m., Jasło 10 000, Krosno 12000 m, Sanok 14000 m) na granicy między górami a Pogórzem pomostowe (Cieszyn, Bielsko 22 000, Biała 22 000, Wadowice, Myślenice) i u progu Pogórza (Ostrawa, Kraków 220 000, Tarnów 45 000, Rzeszów 27 000, Przemyśl 51 000 m.). Na południowych bardziej lesistych stokach Beskidów Zachodnich leżą miasta: Czadca, Nowy Targ 10 000 m., Bardjów. Miasta te leżą na przecięciach żelaznych i kołowych dróg karpackich z drogami biegnącemi z zachodu na wschód wzdłuż K. W górach drogi biegną dolinami i wykorzystują niskie, wygodne przełęcze (Jabłonkowska, Sieniaw-ska, Łupkowska). Ludność (górale) zaj-